Ngày 27/07/2025, Mỹ và Liên Hiệp Châu Âu đã ký kết một thỏa thuận thương mại, dự trù áp thuế 15% với hàng nhập khẩu của Liên Âu vào Mỹ . Chính sách kinh tế quyết liệt này của chính quyền Trump gợi nhắc đến chính sách của Richard Nixon, tổng thống Mỹ từ năm 1969 đến năm 1974. Giống như người tiền nhiệm, Donald Trump sử dụng kinh tế như một công cụ đàm phán để áp đặt các lựa chọn ngoại giao và thương mại.
Sự việc bắt đầu vào một ngày Chủ Nhật 15/08/1971, vào lúc các sàn chứng khoán đóng cửa, tổng thống Richard Nixon bất ngờ thông báo « tạm thời » chấm dứt thỏa thuận Bretton Woods ký kết năm 1944, và tuyên bố áp thuế 10% đối với tất cả các loại hàng hóa nhập khẩu vào Mỹ, chủ yếu nhắm vào Đức và Nhật Bản, đang trên đà trỗi dậy. Quyết định này đã gây ra điều mà người ta gọi là « cú sốc Nixon ».
1944 : Thỏa thuận Bretton Woods
Để hiểu được hành động của Richard Nixon, cần phải xem xét lại bối cảnh tiền tệ vào thời điểm trước và trong những năm 1940. Tháng 7/1944, Hoa Kỳ cùng với 44 nước đồng minh kinh tế họp tại khách sạn Mount Washington, thành phố Bretton Woods, bang New Hampshire, để chuẩn bị những nền tảng cơ bản cho hệ thống kinh tế toàn cầu.
Theo như giải thích của giáo sư kinh tế Sébastien Jean, trường Conservatoire National des Arts et Metiers, trong một chương trình của tuần báo Pháp L’Express, « Tại hội nghị này, những nền tảng sắp xếp, tổ chức các mối quan hệ kinh tế quốc tế thời hậu chiến đã được đặt ra với ba trụ cột : thứ nhất là tài chính – hệ thống tiền tệ, thứ hai là viện trợ cho phát triển với việc thành lập Ngân hàng Thế giới và thứ ba là thương mại, phức tạp hơn một chút, nhưng sau đó, vào năm 1947, được thể hiện qua GATT (General Agreement on Tariffs and Trade - Hiệp ước chung về thuế quan và mậu dịch), một hiệp định sau này cho ra đời WTO – Tổ chức Thương mại Thế giới. »
Cũng theo giáo sư Sebastien Jean, trong thỏa thuận này, điều đáng chú ý nhất là các nước tham gia hội nghị quyết định áp dụng một chế độ tỷ giá hối đoái cố định mới dựa vào đồng đô la thay cho cơ chế bản vị vàng, vốn dĩ xác định giá trị các loại tiền tệ dựa theo vàng.
« Đồng đô la vẫn sẽ giữ được khả năng chuyển đổi tự do sang vàng. Điều này là khả thi bởi vì trong thời kỳ chiến tranh, do Hoa Kỳ cung ứng cho các nước và bắt họ thanh toán bằng vàng, vì vậy vào thời điểm đó, Mỹ nắm giữ hơn hai phần ba dự trữ vàng của thế giới. Do đó, họ có rất nhiều vàng và có đủ sức thuyết phục để tuyên bố "Chúng tôi muốn đồng tiền của chúng tôi và giá trị của chúng được xác định bằng vàng", bởi vì vào thời điểm đó, vàng được coi là sự đảm bảo tối thượng. Nhưng đô la là đồng tiền duy nhất trong tình huống này. »
Bretton Woods và những hạn chế
Nhưng hệ thống tiền tệ mới này bắt đầu cho thấy có những hạn chế. Mỹ và đồng đô la phải đối mặt với những « mệnh lệnh đầy mâu thuẫn ». Thứ nhất, khi biến đô la thành đồng tiền dự trữ và được neo theo vàng, Hoa Kỳ trở thành nguồn cung cấp đô la chính cho toàn thế giới : Đô la vừa là tài sản dự trữ quốc tế, vừa là tài sản giao dịch. Hệ quả, theo giáo sư Sebastien Jean, là Mỹ « phải cho lưu hành rất nhiều đô la bởi vì phải có thanh khoản trong hệ thống tiền tệ quốc tế. Và để có thanh khoản, Mỹ phải đi vay : Một đô la lưu hành tương đương với một chứng khoán nợ do Ngân hàng Trung ương Mỹ phát hành, giống như bất kỳ loại tiền tệ nào. »
Cùng lúc, Hoa Kỳ phải đối mặt với mệnh lệnh mâu thuẫn thứ hai : Cơ chế neo đồng đô la với vàng. « Để việc neo giá này trở nên đáng tin cậy, để cho giá trị đồng đô la có uy tín trên thế giới, Mỹ không được vay nợ quá mức. Bởi vì mỗi khi mắc nợ, Hoa Kỳ lại phát hành đồng đô la mà họ cho là có một giá trị cố định bằng vàng. Nhưng càng phát hành nhiều, độ tin cậy của đô la càng giảm. »
Chỉ có điều, vào cuối những năm 1960, những khoản chi cho cuộc chiến ở Việt Nam khiến tình trạng thâm hụt ngân sách Mỹ ngày càng nặng. Điều này làm dấy lên mối ngờ vực từ nhiều nước về độ tin cậy của khả năng tự do quy đổi đô la thành vàng, trong khi Hoa Kỳ cảm thấy bị bó buộc, bởi vì họ muốn vay nợ nhiều hơn để tài trợ cho cuộc chiến, nhưng lại không thể thực hiện mà không gây nguy hiểm cho sự ổn định của hệ thống tiền tệ, theo như nhận định của giáo sư Sebastien Jean.
Trả lời tuần báo Pháp L’Express, ông giải thích : « Như thông lệ trên thị trường tài chính, có thể có những dự báo được thực hiện (tự chứng dự báo), nghĩa là nếu một số tác nhân bắt đầu nghi ngờ giá trị đồng đô la, về khả năng chuyển đổi tự do thành vàng, thì vào lúc đó, tất cả những ai giữ đô la đều sẽ muốn đổi đô la ra vàng và như vậy, họ phá hủy độ tín nhiệm của đồng đô la và điều đó có nguy cơ dẫn đến phản ứng dây chuyền, kết thúc nhanh chóng một cách thảm khốc ». Đây chính là điều Pháp đã thực hiện. Tháng 8/1971, Paris đã cho quy đổi một lượng lớn đô la dự trữ thành vàng, đưa lượng lớn vàng dự trữ từ Mỹ về nước.
Hệ quả là lượng vàng dự trữ của Hoa Kỳ sụt giảm mạnh : từ mức 2/3 dự trữ thế giới vào cuối Đệ Nhị Thế Chiến, đến năm 1970 rớt xuống còn 1/6. Mỹ không còn vị thế như xưa để có thể tác động đến cơ cấu hệ thống tiền tệ thế giới. Chính trong bối cảnh bất định này, Hoa Kỳ còn phải đối mặt với một sự cạnh tranh kinh tế khốc liệt với châu Á và châu Âu, những điều kiện tạo nên chiến thắng lợi của ông Richard Nixon, ứng viên đảng Cộng Hòa, trong bầu cử năm 1969.
Giáo sư kinh tế Sebastien Jean cho biết : « Vào thời kỳ đó, Hoa Kỳ đương nhiên vẫn là một đại cường về kinh tế, đi đầu về công nghệ. Nhưng đó cũng là thời điểm các nước châu Âu cũng như Nhật Bản, không những đã kết thúc giai đoạn tái thiết đất nước mà còn bắt kịp về cơ bản sự chậm trễ về công nghệ đối với Mỹ. Những nước này có sức tăng trưởng rất nhanh, được giữ vững từ năm 1945. Họ chưa bắt kịp nhưng đã lấp được phần lớn cách biệt với Mỹ đến mức trở thành những cường quốc kinh tế, thương mại, công nghệ, những đối thủ cạnh tranh với Mỹ, điều chưa từng có trong quá khứ ».
Cùng một phương pháp
Chủ Nhật, ngày 15/08/1971, tổng thống Mỹ Nixon thông báo tạm dừng khả năng quy đổi tự do đô la thành vàng với hiệu lực tức thì. Như vậy, Hoa Kỳ đã có thể in tiền và bơm chúng vào nền kinh tế mà không cần tăng lượng vàng dự trữ. Thông báo này gây chấn động thị trường thế giới. Ngày hôm sau, 16/08/1971, ngay khi thị trường mở cửa, cam kết chuyển đổi đô la sang vàng ở mức 32 đô la/ounce đã bị Hoa Kỳ đình chỉ « tạm thời ». Nhưng trên thực tế, cam kết này sẽ không bao giờ được khôi phục.
Richard Nixon : « Tôi chỉ thị cho bộ trưởng Tài Chính tạm dừng cơ chế chuyển đổi đô la sang vàng hay bất kỳ tài sản dự trữ nào khác, ngoại trừ các điều kiện được ấn định vì lợi ích của việc ổn định tiền tệ và vì lợi ích tốt nhất cho nước Mỹ. »
Cùng một lúc, tổng thống Nixon tuyên bố áp thuế 10% đối với tất cả các loại hàng hóa nhập khẩu vào Mỹ. Đây là một cách để ông hạ giá đồng đô la một cách giả tạo và tạo ra ngoại hối, cho phép « vực dậy nền kinh tế Mỹ và đồng đô la, để trả lại cho Mỹ vị thế nền kinh tế hàng đầu thế giới ». Quyết định đơn phương này của chính quyền Nixon, đương nhiên đã bị nhiều nước phản đối và đưa ra các biện pháp trả đũa, nhưng lại khá rời rạc và có phần hạn chế.
Sự việc cũng đã mở ra một thời kỳ bất ổn kinh tế và những căng thẳng cho các mối quan hệ quốc tế. Giới truyền thông lúc bấy giờ gọi chính sách này của Mỹ là « Nixon Round ». Các hình ảnh tư liệu của Viện Nghe nhìn Quốc gia Pháp (INA) cho thấy rõ lập trường và ý định của Mỹ muốn buộc các cường quốc kinh tế mới nổi (Nhật Bản, Cộng Hòa Liên Bang Đức và Cộng đồng Kinh tế Châu Âu), phải trả giá. Đó là những nước, khu vực đã tự vực dậy nhờ vào viện trợ tài chính của Mỹ và giờ đây đang đe dọa cạnh tranh kinh tế với Mỹ.
Hai bối cảnh
Hơn nửa thế kỷ sau, Donald Trump, tổng thống thứ 47, cũng thực hiện một cách thức tương tự như người tiền nhiệm áp dụng chính sách bảo hộ khi đơn phương đưa ra các mức thuế quan « chóng mặt » nhắm vào các đối tác, bất kể là đồng minh. Tuy nhiên, trang mạng INA lưu ý thêm rằng, nếu như các phương pháp thực hiện có vẻ giống nhau, thì bối cảnh và các mục tiêu là hoàn toàn khác biệt.
Đối với Richard Nixon, tổng thống thứ 37 của Hoa Kỳ, biện pháp này trước hết là nhằm thống trị thị trường thế giới bằng cách tái cân bằng dòng chảy thương mại và buộc các đối tác hung hăng nhất của Mỹ phải tái điều chỉnh giá trị đồng nội tệ của họ so với đô la qua đó, hạn chế lợi thế cạnh tranh của những nước đó.
Vào năm 2025, với khẩu hiệu « America First », mục tiêu của tổng thống Donald Trump mang tính ý thức hệ nhiều hơn. Như đã nêu rõ vào ngày 02/04/2025, Donald Trump hy vọng đưa nhà xưởng trở lại Mỹ để tạo ra việc làm, giảm lạm phát và giảm thâm hụt thương mại. Một chính sách mang hơi hướng chủ nghĩa biệt lập. Các quyết định kinh tế của Donald Trump, không hẳn nhằm khôi phục sức mạnh của Mỹ ở bên ngoài, mà là tập trung trở lại vào thị trường nội địa.
Ngoài ra, Trump hoạt động trong bối cảnh nền kinh tế toàn cầu hóa và các chuỗi cung ứng quốc tế đã được thiết lập vững chắc. Ngược lại, chính quyền Nixon ban hành các biện pháp thuế quan trong tình trạng mất cân bằng thương mại ngày càng lớn, thế ưu việt của Mỹ đang bị suy giảm dần.
Việc sử dụng thuế quan như là một công cụ đàm phán là một khía cạnh chung khác trong cả hai chính sách, nhưng đối với Donald Trump đó là nhằm đạt được các nhượng bộ về những vấn đề không hoàn toàn mang tính kinh tế như việc giám sát biên giới và chống di dân bất hợp pháp. Vào năm 1971, đối với Nixon, đó là nhằm bảo vệ nền kinh tế Mỹ bằng cách tự giải thoát khỏi sự kìm kẹp tiền tệ mà ông cho là quá cứng nhắc !
Những hệ quả
Ngoài mục đích chính trị nội bộ, thu hút lá phiếu cử tri, cả hai chính sách này có những tác động đáng kể trong cơ cấu kinh tế thế giới. Những quyết định của chính quyền Nixon năm xưa đã thúc đẩy nhanh quá trình toàn cầu hóa, củng cố các liên minh đối thủ cạnh tranh kinh tế, chẳng hạn như sự ra đời của Liên Hiệp Châu Âu, hay Tổ chức các nước xuất khẩu dầu lửa OPEC…
Vào năm 2025, hệ quả toàn cầu từ « học thuyết Mar-a-Lago » do Trump đề xướng là sự bùng phát các đòn trả đũa từ nhiều tác nhân kinh tế. Năm 1971, Hoa Kỳ vẫn chiếm thế độc tôn về kinh tế và nhiều lĩnh vực khác. Nhưng trong thế kỷ XXI này, nước Mỹ của Donald Trump phải đối phó với một đối thủ đáng gờm chưa từng có là Trung Quốc đang trên đà qua mặt Mỹ cả về kinh tế, thương mại, quân sự và công nghệ !