"Đó là một kinh nghiệm muôn đời rằng: hễ người nào nắm quyền thì ắt sẽ có xu hướng lạm dụng nó; người ấy sẽ cứ tiếp tục cho đến khi gặp phải giới hạn."
(Tinh thần pháp luật, Quyển XI, Chương 4) – Montesquieu (1689–1755)
Luật, quyền và quyền lực là ba khái niệm không thể tách rời.
Luật được xem là sự biểu đạt chính thức của một trật tự chung.
Quyền, với nghĩa rộng hơn, không chỉ bao gồm hệ thống quy tắc mà còn cả tính chính đáng làm nền tảng cho các quy tắc ấy.
Quyền lực, cuối cùng, chính là khả năng thực tế để áp đặt hay khơi gợi sự tuân phục.
Lý tưởng chính trị hiện đại đòi hỏi ba yếu tố này hội tụ trong khuôn khổ của công lý, tự do và dân chủ.
Nhưng thực tiễn thì sao?
Sự hai mặt của luật pháp
Luật là con dao hai lưỡi.
Ở nghĩa cao đẹp, nó thể hiện ý chí chung và bảo vệ kẻ yếu trước kẻ mạnh.
Nhưng luật cũng có thể trở thành công cụ thống trị, nhất là khi nó được áp đặt từ trên xuống, không qua kiểm soát hay tham gia xã hội.
Một đạo luật bất công vẫn là luật.
Nhưng như Montesquieu đã cảnh báo, quyền lực nếu không bị kiềm chế thì tất yếu dẫn đến lạm dụng.
Luật pháp, tự thân nó, không phải là bảo đảm cho công lý: phải có những đối trọng để giữ nó trong khuôn khổ chính đáng.
Quyền vượt lên trên văn bản.
Đó là tập hợp những bảo đảm giúp con người có được một đời sống xứng đáng.
Quyền sống, quyền tự do ngôn luận, quyền lập hội, quyền sở hữu: tất cả là những trụ cột giúp cá nhân tồn tại trọn vẹn.
Nhưng để các quyền ấy thành hiện thực, cần có thiết chế đủ khả năng bảo vệ.
Không có tòa án độc lập, báo chí tự do, xã hội dân sự năng động, thì quyền chỉ là lời hứa suông.
Quyền lực là điều tất yếu. Mọi xã hội đều phải tổ chức, quyết định, phân xử.
Nhưng khi quyền lực không có đối trọng, nó dễ biến thành chuyên quyền.
Lịch sử nhân loại đã chứng minh: quyền lực tập trung sẽ hủy hoại tự do và dân chủ.
Chính vì vậy, các triết gia cận – hiện đại, từ Locke đến Tocqueville, đều nhấn mạnh đến sự cần thiết của đối trọng: phân quyền, bầu cử tự do, trách nhiệm chính trị.
Lý tưởng công lý, tự do và dân chủ, ba giá trị này hợp thành một tam giác không thể tách rời.
Công lý mà không có tự do chỉ là hình thức rỗng tuếch.
Tự do mà không có công lý sẽ rơi vào hỗn loạn hay luật kẻ mạnh.
Dân chủ mà không gắn với công lý và tự do thì chỉ là bức bình phong.
Lý tưởng hiện đại chính là sự hòa quyện sống động của ba nguyên tắc: một xã hội nơi luật pháp thể hiện ý chí nhân dân, quyền bảo vệ cá nhân, và quyền lực bị ràng buộc bởi luật lệ để ngăn ngừa lạm dụng.
Việt Nam: giữa di sản và kỳ vọng
Việt Nam hôm nay lại đứng trước ngã rẽ.
Lịch sử cận - hiện đại gắn với cuộc đấu tranh giành độc lập, rồi công cuộc tái thiết quốc gia trong mô hình chính trị độc đoán, tập trung.
Hành trình đó tạo nên tính chính danh lịch sử cho giới cầm quyền, nhưng đồng thời cũng làm đóng khung những thực hành chính trị cũ kỹ.
Những nghịch lý hiện tại
Về kinh tế, Việt Nam đang mở cửa, sáng tạo, hội nhập toàn cầu.
Nhưng về chính trị – pháp lý, nghịch lý vẫn tồn tại: hiến pháp ghi nhận các quyền căn bản, song việc thực thi lại phụ thuộc vào ý chí của người nắm quyền.
Luật pháp, nhiều khi, bảo vệ nhà nước nhiều hơn bảo vệ công dân.
Quyền vẫn mong manh vì thiếu vắng thiết chế độc lập.
Quyền lực, cuối cùng, vẫn tập trung trong tay một đảng duy nhất, hạn chế khả năng hình thành đối trọng dân chủ.
Chúng ta còn có thể kỳ vọng điều gì?
Niềm hy vọng không nằm ở đổ vỡ đột ngột, mà ở quá trình chuyển hóa dần dần hướng tới một nhà nước pháp quyền thực chất.
Ba chân trời mới có thể mở ra:
1. Công lý thể chế: củng cố tính độc lập của tòa án, bảo đảm công lý tiếp cận và công bằng. Đây là bước khởi đầu để luật pháp trở nên đáng tin cậy.
2. Tự do có trách nhiệm: mở rộng dần không gian cho tự do ngôn luận, lập hội và báo chí. Tự do không đe dọa nhà nước; trái lại, nó làm nên tính chính danh của nhà nước.
3. Dân chủ tham gia: ngay cả khi chưa có đổi thay chính trị toàn diện, Việt Nam vẫn có thể thử nghiệm tham vấn nhiều hơn, minh bạch hơn, cùng với sự giám sát của công dân nhiều hơn. Dân chủ không chỉ nằm ở lá phiếu, mà còn ở sự tham gia tích cực của xã hội vào quyết sách chung.
Việt Nam đã nhiều lần chứng tỏ khả năng tự đổi mới: trong kháng chiến giành độc lập, trong sự nghiệp thống nhất đất nước, và trong công cuộc đổi mới kinh tế.
Không có lý do gì để đất nước dừng lại trước đòi hỏi về tự do và công lý.
Niềm hy vọng đặt nơi thế hệ trẻ, rộng mở hơn, kết nối hơn, và khát khao một xã hội nơi phẩm giá con người được tôn trọng.
Luật, quyền và quyền lực không chỉ là những khái niệm trừu tượng; chúng định hình đời sống hằng ngày của mỗi công dân.
Thách thức lớn nhất của Việt Nam hôm nay là biến những nguyên tắc ấy thành thực tiễn sinh động, để công lý, tự do và dân chủ không còn dừng lại ở tầm lý tưởng, mà trở thành trải nghiệm cụ thể trong đời sống xã hội.
Chỉ khi ấy, luật pháp mới thật sự là sự thống nhất giữa "những gì văn bản ghi" và "những gì người thực thi làm" - giữa lời nói và hành động, giữa chữ viết và đời sống.
Và đó chính là lời hẹn của Việt Nam với tương lai.
Theo BBC