50 năm kết thúc chiến tranh: Thể chế hóa và quân sự hóa sắc tộc thời Việt Nam Cộng hòa

Thời kỳ này đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong quan hệ giữa chính quyền Sài Gòn và các cộng đồng dân tộc thiểu số – đặc biệt là người Thượng (Montagnards), Khmer Krom và Chăm. Thông qua chiến lược "kép" gồm thể chế hóa và quân sự hóa, chính quyền Đệ nhị Cộng hòa vừa tìm cách củng cố lòng trung thành, vừa đàn áp các phong trào phản kháng. Tuy vậy, kết quả của chiến lược này lại đầy mâu thuẫn và khó lường.

Nguồn gốc mâu thuẫn sắc tộc

Mâu thuẫn sắc tộc là một chủ đề ít được nhắc đến trong lịch sử Việt Nam, nhưng điều đó không có nghĩa là nó không tồn tại – đặc biệt trong bối cảnh hiện đại như thời kỳ Chiến tranh Việt Nam. Người Kinh, nhóm chiếm đa số dân số Việt Nam hiện nay, được hình thành qua nhiều làn sóng di cư và phát triển trong suốt hàng nghìn năm.

Bài viết này không đi sâu vào nguồn gốc của người Kinh, mà tập trung phân tích vì sao mâu thuẫn sắc tộc lại tồn tại trong lịch sử Việt Nam. Sau khi định hình tại miền Bắc, người Kinh bắt đầu mở rộng lãnh thổ về phía nam qua nhiều thế kỷ – một quá trình thường được gọi là Nam Tiến. Trên hành trình đó, người Kinh đã tiến vào và sáp nhập các vùng đất từng thuộc người Chăm ở duyên hải miền Trung, người Khmer ở đồng bằng sông Cửu Long, cùng nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số tại vùng cao nguyên. Quá trình mở rộng này chỉ chấm dứt khi thực dân Pháp chiếm đóng và biến toàn bộ Đông Dương thành thuộc địa.

Ngày nay, thuật ngữ "Nam Tiến" vẫn chứa đựng nhiều tranh cãi và hiếm khi được giới sử học Việt Nam sử dụng, vì nhiều lý do.

Thứ nhất, khái niệm này gợi lên những hiềm khích giữa người Kinh và các cộng đồng dân tộc thiểu số khác, vì họ cho rằng người Việt đã xâm lược và chiếm đóng lãnh thổ của họ – từ nước Lâm Ấp, Champa, đến Đế chế Phù Nam và Đế chế Angkor của người Khmer – không khác gì các cường quốc theo chủ nghĩa đế quốc.

Thứ hai, trong khi nhà nước Việt Nam thúc đẩy tinh thần "đại đoàn kết dân tộc" giữa các cộng đồng được gọi là "các dân tộc anh em", thì quá trình Nam Tiến lại thường bị xem là một giai đoạn đau thương đối với một số nhóm thiểu số, vì bị coi là minh chứng cho chính sách đồng hóa của người Kinh.

Cuối cùng, chính sách của người Việt qua hàng nghìn năm đối với các cộng đồng bản địa vẫn gây tranh cãi – khi vừa mang dấu ấn của vũ lực, vừa sử dụng các biện pháp ngoại giao mềm dẻo để thu phục. Chính yếu tố thứ ba này đã trở thành một trong những luận điểm được lãnh đạo các phong trào dân tộc thiểu số tại miền Nam Việt Nam sử dụng để vận động, tuyên truyền và tập hợp sự ủng hộ trong việc chống lại chính sách của tổng thống đầu tiên của Việt Nam Cộng hòa, ông Ngô Đình Diệm – thời Đệ nhất Việt Nam Cộng hòa (1955–1963).

Trong những năm đầu của nền Đệ Nhất Cộng hòa, Tổng thống Ngô Đình Diệm triển khai nhiều chính sách tại vùng Cao Nguyên nhằm tăng cường an ninh quốc gia. Các biện pháp bao gồm bố trí lực lượng quân sự tại những vị trí chiến lược, thiết lập các khu tái định cư cho người dân tộc thiểu số,(1) và cấm việc đốt rừng làm rẫy – vốn được xem là hành vi gây nguy hại cho môi trường và ảnh hưởng đến phòng thủ quốc gia. Ông cũng thúc đẩy mạnh mẽ việc giảng dạy tiếng Việt cho các cộng đồng thiểu số, với lý do giúp họ hiểu rõ bộ máy nhà nước và góp phần chống lại sự lan rộng của chủ nghĩa cộng sản.(2)

Tuy vậy, các chính sách này đến nay vẫn còn gây tranh cãi. Nhiều sử gia cho rằng ông Diệm đã áp đặt, chèn ép và tìm cách đồng hóa các dân tộc thiểu số. Tuy nhiên, dựa trên các tài liệu lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, tôi cho rằng các chính sách này chủ yếu nhằm đảm bảo an ninh hơn là đồng hóa. Trong bối cảnh các lực lượng cộng sản vẫn hoạt động ngầm, đặc biệt tại vùng rừng núi hiểm trở và dân cư thưa thớt như Cao Nguyên, ưu tiên hàng đầu của ông Diệm là xây dựng một chiến lược an ninh toàn diện, kết hợp với phát triển kinh tế, chính trị và xã hội – điều tôi gọi là "chiến lược xây dựng quốc gia".

Chiến lược này không chỉ áp dụng cho người dân tộc thiểu số, mà là cho toàn bộ quốc dân trong một quốc gia còn non trẻ sau Hiệp định Geneva năm 1954. Vì thế, theo tôi, việc quy kết toàn bộ chính sách của ông Diệm là nhằm đồng hóa dân tộc thiểu số là một cách nhìn còn vội vã.

Chiến lược xây dựng quốc gia dưới thời Ngô Đình Diệm được triển khai nhanh chóng đến mức nhiều cộng đồng dân tộc thiểu số không kịp thích ứng, dẫn đến hiểu lầm rằng chính quyền đang tìm cách phá bỏ và đồng hóa lối sống, truyền thống và văn hóa của họ.(3)

Chẳng hạn, việc cưỡng bức tái định cư khiến nhiều người thiểu số cảm thấy các tập tục lâu đời bị xáo trộn, từ đó tin rằng nhà nước đang kiểm soát họ. Nhận định này không sai, nhưng có phần hiểu nhầm mục đích. Việc kiểm soát này chủ yếu nhằm ngăn họ tiếp xúc với cán bộ cộng sản và phục vụ việc hệ thống hóa dân số – một phần trong chiến lược quốc gia của chính quyền Sài Gòn.(4) Đồng thời, tái định cư giúp ông Diệm dễ dàng thiết lập các khu an ninh chiến lược trên vùng Cao Nguyên, nơi sinh sống lâu đời của người dân tộc thiểu số.

Đó là về lý thuyết. Trong thực tế, cách thực thi các chính sách này – đặc biệt bởi các sĩ quan quân đội và cán bộ địa phương – lại gây ra nhiều căng thẳng. Việc dùng vũ lực để ép buộc tái định cư, bắt học tiếng Việt hoặc can thiệp vào tập tục truyền thống đã làm nảy sinh mâu thuẫn giữa người Kinh và các sắc tộc thiểu số.(5)

Khoảng cách xa trung ương, thiếu phương tiện quản lý và công nghệ lúc bấy giờ càng khiến tình hình thêm phức tạp. Theo thời gian, sự bất mãn tích tụ, và các mầm mống nổi loạn bắt đầu xuất hiện. Những lãnh đạo có ảnh hưởng lớn trong cộng đồng người Thượng như Y-Bham Enuol, Paul Nur và Nay-Luett đã thành lập một phong trào phản kháng có tên BAJARAKA – tổ chức vũ trang đầu tiên đại diện cho dân tộc thiểu số ở miền Nam Việt Nam.(6)

Năm 1957, chính quyền Ngô Đình Diệm ra tay đàn áp, bắt giam các lãnh đạo phong trào cho đến năm 1961 mới trả tự do. Tuy nhiên, họ vẫn tiếp tục hoạt động trong âm thầm cho đến khi ông Diệm bị ám sát vào năm 1963.

Đến năm 1963, ngay sau khi ông Diệm chết, BAJARAKA đã được hợp nhất với nhiều lực lượng quân sự khác tại Cam-Bốt (Campuchia ngày nay) và đổi tên thành FULRO.(7) Từ năm 1964 đến 1967, dưới sự lãnh đạo của Y-Bham Enuol, Paul Nur và Nay-Luett, lực lượng FULRO – hoạt động chủ yếu ở vùng Cao Nguyên – tiếp tục mở rộng thành nhiều tổ chức vũ trang khác như FLC, FLKK (tập trung ở đồng bằng sông Cửu Long, tức Vùng IV Chiến thuật), và các nhóm do người dân tộc thiểu số thành lập hoặc tham gia.

Trong giai đoạn này, họ nhận được sự hỗ trợ cả vật chất lẫn tinh thần từ chính phủ Hoàng gia Campuchia do Quốc vương Norodom Sihanouk lãnh đạo. Mối quan hệ này một phần xuất phát từ căng thẳng giữa Campuchia và chính quyền Việt Nam Cộng hòa thời Diệm, khi ông Diệm cho phép Sơn Ngọc Thành – đối thủ chính trị của Sihanouk – đóng quân tại khu vực Vùng IV.(8) Các lãnh đạo của FULRO cũng thường xuyên khai thác ký ức lịch sử về việc người Việt chiếm đất và đô hộ để kêu gọi sự ủng hộ trong cộng đồng sắc tộc.

Tôi gọi giai đoạn 1963–1967 là giai đoạn chuyển giao quyền lực giữa hai nền cộng hòa – khi chính sự tại Sài Gòn rơi vào tình trạng hỗn loạn vì các cuộc tranh giành quyền lực giữa các tướng lĩnh như Nguyễn Khánh, Nguyễn Văn Thiệu và Nguyễn Cao Kỳ. Tình hình bất ổn này vô tình tạo điều kiện cho FULRO mở rộng ảnh hưởng và làm suy yếu quyền lực của chính quyền trung ương tại vùng Cao Nguyên.

Đến cuối năm 1967, nhận ra vấn đề cấp bách lúc này không phải là chống đối với dân tộc thiểu số, mà phải hợp tác với họ để chống lại nhiều kẻ thù trên mặt trận (Bắc Việt Nam, Mặt trận Giải Phóng miền Nam Việt Nam do cộng sản lãnh đạo, Cam-Bốt). Chính vì vậy, khi vừa được bầu làm tổng thống VNCH năm 1967 (giai đoạn mà tôi gọi là nền Đệ nhị VNCH), Nguyễn Văn Thiệu đã ban hành cái gọi là Nghị định 033/67, bao gồm những đặc quyền và lợi ích mà dân tộc thiểu số sinh sống tại cả miền Bắc và miền Nam Việt Nam được hưởng.(9)

Nghị định này trao một loạt quyền lợi cho người dân tộc thiểu số trên cả miền Bắc lẫn miền Nam, bao gồm các lĩnh vực an ninh, kinh tế, chính trị, giáo dục, phúc lợi xã hội và quyền sử dụng đất đai. Theo tôi, đây là sự thay đổi lớn trong chính sách sắc tộc của chính quyền người Kinh đối với các dân tộc thiểu số – và có thể được xem như một hình thức "đặc ân cấp tiến" (radical privilege).

Thể chế hóa người thiểu số dưới thời Đệ nhị Việt Nam Cộng hòa

Một trong những "đặc ân cấp tiến" nổi bật nhất của Nghị định 033/67 là việc thành lập Bộ Phát triển Sắc tộc và Hội đồng Các Sắc tộc. Bộ Phát triển Sắc tộc được xếp ngang hàng với các bộ quan trọng khác như Quốc phòng, Ngoại giao và Nội vụ. Đặc biệt, người đứng đầu bộ này là Paul Nur – một nhân vật từng giữ vai trò lãnh đạo trong phong trào vũ trang chống chính quyền Việt Nam Cộng hòa.

Khác với Y-Bham Enuol, Paul Nur (và sau này là Nay-Luett) là một chính trị gia trung dung, không cực đoan. Trong giai đoạn chuyển tiếp giữa hai nền cộng hòa, ông nỗ lực thuyết phục FULRO và các lực lượng dân tộc thiểu số chấm dứt đấu tranh vũ trang và hòa giải với chính quyền. Ông kêu gọi đồng bào dân tộc ngừng tuyên truyền và hành động chống chính phủ, đồng thời thúc giục chính quyền "hiểu" người thiểu số – hiểu rằng họ không phải là mối đe dọa, nếu được đối xử công bằng như người Kinh.

Theo ông, tổ tiên của họ từng mất đất vào tay người Việt, nên chính quyền do người Việt lãnh đạo cần có trách nhiệm bù đắp thiệt thòi đó – bằng cách bảo vệ quyền lợi và tranh thủ sự ủng hộ của họ trong cuộc chiến chống lại kẻ thù chung: chủ nghĩa cộng sản.

Từ tư duy này, hàng loạt chính sách mang tính thể chế – cũng được xem là "đặc ân cấp tiến" – đã được chính phủ Việt Nam Cộng hòa ban hành cho cộng đồng dân tộc thiểu số. Những chính sách đó nằm trong khuôn khổ chiến lược quốc gia mà Tổng thống Thiệu tiếp tục kế thừa và phát triển từ thời ông Diệm. Tôi gọi tiến trình này là quá trình thể chế hóa. Dưới đây là một số ví dụ điển hình.

Trên phương diện kinh tế – xã hội, Bộ Phát triển Sắc tộc dưới sự lãnh đạo của Paul Nur đã phác thảo và triển khai một kế hoạch bốn năm (1968–1971), với hai mục tiêu chính: nâng cao mức sống của người dân tộc thiểu số và xây dựng một Tây Nguyên hiện đại.(10) Paul Nur nhấn mạnh rằng để đạt được những mục tiêu này cần có cam kết lâu dài, sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan nhà nước và nguồn lực đáng kể.

Thứ nhất, về hành chính, chính phủ tiến hành điều tra dân số và bổ nhiệm người dân tộc thiểu số vào các vị trí quan trọng, thể hiện nỗ lực tích hợp họ vào hệ thống chính quyền.

Thứ hai, về tư pháp, kế hoạch đặt mục tiêu lồng ghép luật tục bản địa vào hệ thống pháp lý quốc gia – một cách để tôn trọng tập quán địa phương nhưng vẫn đảm bảo tính thống nhất trên toàn lãnh thổ.

Thứ ba, trên bình diện chính trị, chính quyền thúc đẩy tinh thần đoàn kết giữa người Kinh và các dân tộc thiểu số, đồng thời thuyết phục các nhóm ly khai như FULRO từ bỏ đối đầu và hòa nhập xã hội.

Thứ tư, trong phát triển làng bản, chương trình tái định cư chú trọng đến yếu tố xã hội, kinh tế và an ninh, nhằm xây dựng những cộng đồng ổn định, tự cường và an toàn trước các mối đe dọa từ bên ngoài.

Thứ năm, về quân sự, chính phủ khuyến khích thanh niên dân tộc thiểu số nhập ngũ, thành lập đơn vị địa phương, từ đó tăng cường vai trò của họ trong bảo vệ lãnh thổ và gìn giữ an ninh.

Thứ sáu, trong kinh tế, chính sách ưu tiên phát triển nông nghiệp, thủy lợi, công nghiệp địa phương và hội nhập thương mại để cải thiện thu nhập và điều kiện sống.

Thứ bảy, về văn hóa và giáo dục, chính quyền xây dựng hệ thống trường học tại các khu vực dân tộc thiểu số, đồng thời hỗ trợ bảo tồn bản sắc văn hóa. Giáo dục cũng được xem là phương tiện thúc đẩy đoàn kết dân tộc.

Thứ tám, về y tế, chương trình tập trung đào tạo cán bộ y tế là người dân tộc thiểu số và loại bỏ những hủ tục ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe cộng đồng.

Thứ chín, về phúc lợi xã hội, chính quyền khuyến khích hoạt động tôn giáo và từ thiện, đồng thời nỗ lực xóa bỏ mê tín dị đoan để cải thiện chất lượng sống và tăng cường hòa nhập cộng đồng.

Cốt lõi của kế hoạch này là hòa nhập người dân tộc thiểu số vào hệ thống nhà nước, nâng cao vai trò của họ trong phát triển và quốc phòng, đồng thời bảo đảm sự ổn định lâu dài tại Tây Nguyên. Điểm đáng chú ý là chín lĩnh vực trên không vận hành tách biệt, mà được triển khai như một chiến lược tích hợp.

Ví dụ, xây dựng trường học không chỉ để phổ cập giáo dục, mà còn nhằm thúc đẩy gắn kết cộng đồng và bài trừ mê tín. Mỗi chính sách được thiết kế để đáp ứng nhiều mục tiêu cùng lúc, hướng đến sự phát triển toàn diện của các dân tộc thiểu số và vùng Tây Nguyên.(11)

Quân sự hóa: vừa là lực lượng vừa là mối lo

Bên cạnh quá trình thể chế hóa, chính quyền Đệ nhị Cộng hòa cũng triển khai chiến lược quân sự hóa các cộng đồng dân tộc thiểu số như một phần của dự án xây dựng quốc gia. Chiến lược "kép" này vừa huy động lực lượng người thiểu số bảo vệ các vùng lãnh thổ do chính phủ kiểm soát, vừa đặt họ dưới sự giám sát quân sự chặt chẽ. Trong mắt chính quyền, họ là cả một nguồn lực chiến lược lẫn mối đe dọa tiềm tàng.

Tại Tây Nguyên – khu vực có vị trí chiến lược và là nơi sinh sống của phần lớn người Thượng – chính quyền Việt Nam Cộng hòa tích cực tuyển mộ thanh niên người bản địa vào các đơn vị quân đội.(12) Mục tiêu không chỉ là khai thác hiểu biết địa hình của họ để chống lại Việt Cộng, mà còn nhằm ràng buộc lòng trung thành trong bối cảnh niềm tin giữa hai bên vẫn còn mong manh. Bộ Phát triển Sắc tộc tổ chức các chương trình huấn luyện quân sự đặc biệt, triển khai người Thượng tới những khu vực "nhạy cảm."(13)

Tuy nhiên, trong mắt nhiều cộng đồng, đây không phải là sự trao quyền mà là sự lợi dụng. Dù mang danh là đứng về phía Việt Nam Cộng hòa, lòng trung thành của họ thường không bền vững – phần vì di sản của những bất công lịch sử, phần vì sự nghi kỵ chưa từng được giải quyết triệt để.

Trái ngược với người Thượng, cộng đồng Khmer Krom lại bị loại trừ một cách có hệ thống khỏi các chương trình quân sự của chính quyền Đệ nhị Cộng hòa. Với mối liên hệ sâu sắc về địa lý và văn hóa với Campuchia, người Khmer Krom thường bị chính quyền Sài Gòn xem là nhóm dễ có cảm tình với ngoại bang, thậm chí là mối đe dọa tiềm tàng về an ninh.(14) Họ bị phân loại vừa là công dân Việt Nam, vừa là đối tượng chính trị đáng nghi, và do đó không được hưởng các đặc quyền ghi trong Nghị định 033/67.

Chính sự loại trừ này đã góp phần làm trầm trọng thêm tâm lý bị gạt ra bên lề trong cộng đồng Khmer Krom, dẫn đến sự hình thành và phát triển của các phong trào vũ trang như Mặt trận Giải phóng Kampuchea Krom (FLKK). Phong trào này hoạt động mạnh tại Vùng IV Chiến thuật và nhận được sự hỗ trợ ngầm từ Phnom Penh, trong bối cảnh căng thẳng giữa Việt Nam Cộng hòa và Campuchia ngày càng leo thang.

Chiến lược không trọn vẹn

Trên lý thuyết, việc thể chế hóa và quân sự hóa các nhóm dân tộc thiểu số trong thời kỳ Đệ nhị Cộng hòa là một bước tiến lớn so với chính sách loại trừ dưới thời Ngô Đình Diệm. Tuy nhiên, trên thực tế, các sáng kiến này lại bị cản trở bởi tư duy chọn lọc, định kiến bài ngoại và sự nghi kỵ sâu sắc mang tính hệ thống. Việc người Khmer Krom bị loại khỏi Nghị định 033/67 là minh chứng rõ nét cho cách mà lòng trung thành bị đánh giá qua lăng kính chính trị, thay vì dựa trên sự hòa nhập thực chất.

Những lời hứa về sự công bằng trong thể chế quân sự và chính trị dành cho dân tộc thiểu số – đặc biệt là người Khmer – rốt cuộc vẫn không được thực hiện đầy đủ. Sự thiếu vắng công lý và bình đẳng này để lại những tổn thương kéo dài đến tận ngày nay. FULRO tiếp tục tồn tại và hoạt động tại Campuchia suốt thời Đệ nhị Cộng hòa và ngay cả sau khi chiến tranh kết thúc, bởi mục tiêu sau cùng của họ vẫn là thoát khỏi sự cai trị của người Việt.

Với nhiều cộng đồng thiểu số, thể chế hóa dù có tiến bộ đến đâu cũng không đủ để xóa bỏ cảm giác bị coi là "khác biệt", là "người ngoài". Họ vẫn bị nhìn nhận như những công dân hạng hai trong chính xã hội mà họ là một phần. Chính cảm giác này đã đặt nền móng cho sự nghi kỵ và bạo lực sắc tộc kéo dài suốt thời kỳ Đệ nhị. Sự sụp đổ của chính quyền Sài Gòn vào tháng 4/1975 cũng đồng thời chấm dứt nỗ lực xây dựng quốc gia còn dang dở và đầy mâu thuẫn ấy.

Sau 1975, dân tộc thiểu số phải đối mặt với một thực tại hoàn toàn mới, trong đó những "đặc ân cấp tiến" trước đây bị xóa bỏ, nhường chỗ cho một mô hình quản lý tập trung và đồng hóa mạnh mẽ dưới thời kỳ xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào phân tích trực diện tác động của quá trình chuyển tiếp này, từ một giai đoạn được trao quyền – dù chưa trọn vẹn – sang một thời kỳ kiểm soát tập thể.

Việc so sánh chính sách dân tộc giữa hai chế độ chính trị trước và sau 1975 là một hướng nghiên cứu đầy hứa hẹn và có thể mang tính đột phá. Tôi kỳ vọng rằng bài viết này, cùng với những công trình nghiên cứu hiện có, sẽ góp phần mở ra thêm nhiều cánh cửa cho nền học thuật Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực nghiên cứu dân tộc thiểu số.