Còn bao lâu tới khi AI có ý thức như con người?

Trải nghiệm này khiến tôi liên tưởng đến bài kiểm tra trong bộ phim khoa học viễn tưởng Bladerunner vốn được thiết kế để phân biệt con người với những sinh vật nhân tạo giả dạng con người.

Liệu tôi có phải một robot đến từ tương lai mà không hề hay biết? Liệu tôi có vượt qua được bài kiểm tra này không?

Những nhà nghiên cứu ở đây trấn an tôi rằng thí nghiệm này thực ra không phải để kiểm chứng điều đó.

Thiết bị mà họ gọi là "Dreamachine" (Tạm dịch là: Thiết bị giấc mơ) – đặt theo tên của một chương trình cộng đồng cùng tên – được thiết kế để nghiên cứu cách não người tạo ra những trải nghiệm có ý thức về thế giới xung quanh.

Ánh sáng nhấp nháy bắt đầu xuất hiện. Dù nhắm nghiền hai mắt, tôi vẫn nhìn thấy những khối hình học hai chiều xoáy tròn liên tục.

Cảm giác nhảy vào trong một chiếc kính vạn hoa vậy, với các hình tam giác, ngũ giác và bát giác liên tục xuất hiện và biến mất. Màu sắc cũng vậy: rực rỡ, mãnh liệt và không ngừng biến đổi - hồng, đỏ tía và xanh ngọc lam phát sáng như đèn neon.

"Dreamachine" mang những hoạt động nội tại của não bộ lên bề mặt thông qua ánh sáng nhấp nháy, nhằm khám phá cách con người tư duy.

Theo các nhà nghiên cứu, những hình ảnh mà tôi nhìn thấy là độc nhất với thế giới nội tâm của riêng tôi – và chỉ thuộc về tôi mà thôi.

Họ tin rằng những mô hình này có thể hé lộ phần nào bản chất của ý thức.

Họ nghe thấy tiếng tôi thì thâm: "Thật tuyệt, vô cùng tuyệt. Như thể là bay ngang qua tâm trí của chính mình vậy!"

Chiếc "Dreamachine" này, đặt tại Trung tâm Khoa học về Ý thức của Đại học Sussex (Anh), chỉ là một trong hàng loạt dự án nghiên cứu mới trên khắp thế giới đang tìm cách lý giải ý thức con người: phần bên trong tâm trí giúp ta có khả năng tự nhận thức, suy nghĩ, cảm nhận và đưa ra quyết định một cách độc lập về thế giới xung quanh.

Bằng cách tìm hiểu bản chất của ý thức, các nhà nghiên cứu hy vọng sẽ hiểu rõ hơn điều gì đang diễn ra bên trong bộ não bằng silicon của trí tuệ nhân tạo (AI).

Một số người tin rằng các hệ thống AI sẽ sớm có độc lập ý thức, nếu như chúng chưa thực sự có được điều đó rồi.

Nhưng ý thức thực sự là gì? AI đang tiến gần đến việc có được ý thức đến mức nào?

Liệu quan điểm cho rằng AI có thể có ý thức sẽ thay đổi con người một cách căn bản trong vài thập kỷ tới hay không?

Từ khoa học viễn tưởng tới thế giới thực

Ý tưởng về những cỗ máy có suy nghĩ riêng từ lâu đã xuất hiện trong các tác phẩm khoa học viễn tưởng.

Còn nỗi lo về AI đã xuất hiện từ gần một trăm năm trước, với bộ phim Metropolis. Trong phim, một người máy đã giả dạng một người phụ nữ thật.

Nỗi sợ về việc máy móc trở nên có ý thức và đe dọa con người được thể hiện rõ nét trong bộ phim 2001: A Space Odyssey vào năm 1968, khi chiếc máy tính HAL 9000 tấn công các phi hành gia trên tàu vũ trụ nó điều khiển.

Và trong bộ phim Mission Impossible (Nhiệm vụ bất khả thi) vừa ra mắt gần đây, thế giới bị một AI mạnh mẽ và nổi loạn đe dọa. Một nhân vật trong phim mô tả AI là "một kí sinh trùng kỹ thuật số tự nhận thức, tự học hỏi, [và] nuốt chửng sự thật."

Tuy nhiên, gần đây trong thế giới thực, đã có một bước ngoặt nhanh chóng trong quan điểm về ý thức của máy móc. Những nhân vật đáng tin cậy bắt đầu lo rằng đó không còn là chuyện viễn tưởng nữa.

Bước ngoặt đột ngột ấy bắt nguồn từ sự thành công của cái gọi là các mô hình ngôn ngữ lớn (large language models - LLMs), ví dụ như Gemini và Chat GPT, mà chúng ta có thể truy cập qua các ứng dụng trên điện thoại.

Khả năng đối thoại trôi chảy và sống động đến kinh ngạc của thế hệ LLMs mới nhất đã khiến ngay cả những "cha đẻ" của chúng, và cả những chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực, phải choáng ngợp.

Ngày càng có nhiều nhà tư tưởng cho rằng khi AI trở nên thông minh hơn nữa, một nguồn sáng sẽ xuất hiện bên trong các cỗ máy và chúng sẽ có ý thức.

Tuy nhiên, một số người khác, như Giáo sư Anil Seth, người dẫn dắt nhóm nghiên cứu tại Đại học Sussex, không đồng tình, cho rằng quan điểm đó "lạc quan một cách mù quáng" và bị suy nghĩ rằng "con người là thượng đẳng thúc đẩy."

"Chúng ta gắn khái niệm ý thức với trí thông minh và ngôn ngữ vì con người có hai thứ này. Nhưng chỉ vì chúng cùng tồn tại trong chúng ta, không có nghĩa là chúng luôn đi cùng nhau nói chung, ví dụ như ở động vật."

Vậy ý thức thực sự là gì?

Câu trả lời ngắn gọn là không ai biết. Điều đó thể hiện rõ qua những cuộc tranh luận thiện chí và sôi nổi giữa chính đội ngũ của Giáo sư Seth, gồm các chuyên gia AI trẻ, chuyên gia máy tính, nhà thần kinh học và triết gia. Họ đang cố gắng giải đáp một trong những câu hỏi lớn nhất trong khoa học và triết học.

Mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau tại trung tâm nghiên cứu ý thức này, nhưng các nhà khoa học đều thống nhất về phương pháp: chia nhỏ vấn đề lớn này thành nhiều vấn đề nhỏ hơn trong một loạt các dự án nghiên cứu, bao gồm cả Dreamachine.

Cũng giống như việc tìm kiếm "tia lửa sự sống" từng khiến các vật thể vô tri trở nên sống động đã bị từ bỏ vào thế kỷ 19 để tập trung vào việc xác định cách thức hoạt động của từng bộ phận riêng lẻ trong các hệ thống sống, nhóm nghiên cứu tại Sussex hiện đang áp dụng cùng một cách tiếp cận đối với ý thức.

Họ hy vọng sẽ xác định được cách hoạt động của não bộ mà giải thích được các thuộc tính khác nhau của trải nghiệm ý thức, chẳng hạn như sự thay đổi trong tín hiệu điện hoặc lưu lượng máu đến các vùng khác nhau.

Mục tiêu này vượt xa việc tìm kiếm sự tương quan giữa hoạt động não bộ và ý thức, mà là cố gắng đưa ra những lý giải cho từng thành phần riêng lẻ của nó.

Giáo sư Seth, tác giả cuốn sách về ý thức có nhan đề Being You, lo ngại rằng chúng ta có thể đang vội vã lao vào một xã hội đang thay đổi chóng mặt do tốc độ phát triển vũ bão của công nghệ, mà thiếu đi kiến thức khoa học cần thiết hoặc thực sự cân nhắc về hậu quả.

"Chúng ta chấp nhận như thể tương lai đã được định sẵn; rằng có một cuộc tiến hóa không thể tránh khỏi – con người sẽ bị những siêu cá thể thay thế," ông nói.

"Chúng ta đã không thảo luận đủ vào thời điểm mạng xã hội trỗi dậy, gây ra những thiệt hại chung cho chúng ta.

"Nhưng với AI, vẫn chưa quá muộn. Chúng ta có thể quyết định điều mình muốn."

AI có ý thức đã tồn tại rồi?

Có những người trong lĩnh vực công nghệ tin rằng AI trong máy tính và điện thoại của chúng ta có lẽ đã có ý thức rồi, và chúng ta nên đối xử với chúng tương ứng với quan điểm đó.

Google đã đình chỉ kỹ sư phần mềm Blake Lemoine vào năm 2022 sau khi ông khẳng định các chatbot AI có thể cảm nhận được, thậm chí cả nỗi đau.

Vào tháng 11/2024, Kyle Fish, một chuyên viên phúc lợi AI của công ty Anthropic, đã cùng đồng nghiệp viết một báo cáo gợi ý rằng ý thức AI là một khả năng khả thi trong tương lai gần.

Gần đây, ông Fish chia sẻ với tờ New York Times, rằng ông tin có một khả năng nhỏ (15%) là các chatbot đã có ý thức.

Một lý do ông cho rằng điều này có thể xảy ra là bởi vì không ai, kể cả những người đã phát triển các hệ thống này, biết chính xác cách chúng hoạt động.

Đó là một điều đáng lo ngại, theo Giáo sư Murray Shanahan, nhà khoa học trưởng tại phòng thí nghiệm AI Google DeepMind và giáo sư danh dự về AI tại trường đại học Imperial College, London.

"Chúng ta thực sự không hiểu rõ cách thức hoạt động nội tại của LLMs, và đó là một lý do để lo ngại," ông chia sẻ với BBC.

Theo Giáo sư Shanahan, điều quan trọng là các công ty công nghệ phải có được sự hiểu biết đúng đắn về các hệ thống họ đang xây dựng – và các nhà nghiên cứu đang khẩn trương xem xét vấn đề này.

"Chúng ta đang ở trong một tình thế kỳ lạ khi xây dựng những thứ cực kỳ phức tạp mà lại không có một lý thuyết vững chắc về cách chúng đã gặt hái được những thành tựu ra sao," ông nói.

"Vì vậy, việc hiểu nắm rõ hơn cách chúng hoạt động sẽ giúp chúng ta định hướng chúng theo cách ta muốn và đảm bảo chúng không gây ra nguy hiểm."

'Giai đoạn tiến hóa kế tiếp của nhân loại'

Quan điểm phổ biến trong lĩnh vực công nghệ là các LLMs hiện tại không có ý thức theo cách chúng ta trải nghiệm thế giới, và có lẽ là hoàn toàn không có bất kỳ dạng ý thức nào.

Tuy nhiên, vợ chồng Giáo sư Lenore và Manuel Blum (đều là giáo sư danh dự tại Đại học Carnegie Mellon ở Pittsburgh, Pennsylvania, Mỹ) tin rằng điều này sẽ thay đổi, và có thể là rất sớm.

Theo vợ chồng giáo sư, điều đó có thể xảy ra khi AI và LLMs có thêm dữ liệu đầu vào về trải nghiệm giác quan trong thế giới thực, như thị giác và xúc giác.

Điều này sẽ được thực hiện bằng cách kết nối camera và cảm biến xúc giác vào các hệ thống AI.

Họ đang phát triển một mô hình máy tính tự xây dựng ngôn ngữ nội bộ riêng, gọi là Brainish, để xử lý dữ liệu cảm giác bổ sung này, nhằm cố gắng tái tạo các quá trình diễn ra trong não bộ.

"Chúng tôi nghĩ Brainish có thể giải quyết vấn đề ý thức theo cách hiểu của chúng ta," bà Lenore chia sẻ với BBC.

"Việc AI có ý thức là điều không thể tránh khỏi."

Ông Manuel nhiệt tình chen vào với nụ cười tinh quái, nói rằng những hệ thống mới, mà ông tin tưởng chắc chắn sẽ xuất hiện, sẽ là "giai đoạn kế tiếp của sự tiến hóa nhân loại."

Ông tin rằng robot có ý thức "là hậu duệ của chúng ta. Về sau, những cỗ máy như vậy sẽ là những thực thể tồn tại trên Trái Đất và có thể cả trên các hành tinh khác khi chúng ta không còn nữa."

David Chalmers, giáo sư triết học và khoa học thần kinh tại Đại học New York (Mỹ) – từng định nghĩa sự khác biệt giữa ý thức thực sự và ý thức biểu kiến tại một hội nghị ở Tucson, Arizona vào năm 1994.

Ông đã trình bày về "vấn đề khó" (hard problem) của việc tìm ra cách thức và lý do tại sao bất kỳ hoạt động phức tạp nào của bộ não lại tạo ra trải nghiệm có ý thức, chẳng hạn như phản ứng cảm xúc của chúng ta khi nghe chim họa mi hót.

Giáo sư Chalmers nói rằng bản thân cởi mở với khả năng "vấn đề khó" sẽ được giải quyết.

"Kết quả lý tưởng sẽ là khi nhân loại cùng chia sẻ sự bùng nổ trí tuệ mới này," ông nói với BBC. "Có lẽ các hệ thống AI sẽ nâng cấp bộ não của chúng ta."

Về những hàm ý khoa học viễn tưởng của viễn cảnh đó, ông hóm hỉnh nhận xét: "Trong ngành của tôi, ranh giới giữa khoa học viễn tưởng và triết học rất mong manh."

'Máy tính làm từ thịt'

Tuy nhiên, Giáo sư Seth đang nghiên cứu ý tưởng rằng chỉ các hệ thống sống mới có thể hiện thực hóa ý thức thực sự.

"Có một lập luận mạnh mẽ cho rằng khả năng tính toán không đủ để tạo ra ý thức, mà chính là việc sống," ông nói.

"Trong bộ não, không giống như máy tính, rất khó để tách biệt chức năng của chúng khỏi bản chất của chúng."

Ông lập luận rằng nếu không có sự tách biệt này, thật khó để tin vào việc bộ não "đơn thuần chỉ là những máy tính làm từ thịt."

Và nếu trực giác của Giáo sư Seth về tầm quan trọng của sự sống là đúng, thì công nghệ khả dĩ nhất sẽ không phải là silicon chạy bằng mã máy tính, mà sẽ bao gồm những tập hợp nhỏ của các tế bào thần kinh có kích thước bằng hạt đậu lăng, hiện đang được nuôi cấy trong phòng thí nghiệm.

Trong khi cộng đồng khoa học gọi chúng là "các cơ quan não bộ" (cerebral organoids), giới truyền thông sử dụng cụm từ "não mini".

Chúng được sử dụng để nghiên cứu cách thức hoạt động của não, cũng như để thử nghiệm thuốc.

Cortical Labs, một công ty ở Melbourne (Úc), thậm chí đã phát triển một hệ thống tế bào thần kinh trong đĩa petri có thể chơi trò chơi điện tử thể thao Pong ra mắt vào năm 1972.

Mặc dù còn xa mới đạt đến một hệ thống có ý thức, nhưng khá rợn người khi cái gọi là "não trong đĩa" khi nó có thể di chuyển một thanh chắn lên xuống màn hình để đỡ một quả bóng pixel.

Một số chuyên gia cảm thấy rằng nếu ý thức thực sự xuất hiện, khả năng cao nhất là từ các phiên bản lớn hơn, tiên tiến hơn của các hệ thống mô sống này.

Cortical Labs theo dõi hoạt động điện của chúng để tìm kiếm bất kỳ tín hiệu nào có thể gợi ý về sự xuất hiện của ý thức.

Tiến sĩ Brett Kagan, giám đốc khoa học và điều hành của công ty, nhận thức rõ rằng bất kỳ trí tuệ vô kiểm soát nào xuất hiện có thể có những ưu tiên "không phù hợp với chúng ta."

Trong trường hợp đó, ông nửa đùa nửa thật rằng những kẻ cai trị organoid (mô não nhân tạo) tiềm năng sẽ dễ bị đánh bại vì "luôn có thuốc tẩy" để dọn sạch các neuron mỏng manh.

Với giọng điệu nghiêm túc hơn, ông nói rằng mối đe dọa nhỏ nhưng đáng kể của ý thức nhân tạo là điều mà ông muốn các công ty lớn trong lĩnh vực này tập trung hơn, như một phần của những nỗ lực nghiêm túc nhằm nâng cao hiểu biết khoa học của chúng ta.

Tuy nhiên, ông nói rằng "thật không may, chúng tôi không thấy bất kỳ nỗ lực nghiêm túc nào trong lĩnh vực này."

Ảo tưởng về ý thức

Một vấn đề cấp bách hơn có thể là cách mà ảo tưởng về việc máy móc có ý thức ảnh hưởng đến chúng ta.

Chỉ trong vài năm tới, chúng ta hoàn toàn có thể sống trong một thế giới tràn ngập robot hình người và các sản phẩm kỹ thuật số giả mạo (deepfake) dường như có ý thức, theo Giáo sư Seth.

Ông lo rằng chúng ta sẽ không thể cưỡng lại việc tin rằng AI có cảm xúc và sự đồng điệu, điều này có thể dẫn đến những mối nguy hiểm mới.

"Điều đó sẽ khiến chúng ta tin tưởng những thứ này nhiều hơn, chia sẻ nhiều dữ liệu hơn với chúng và dễ bị thuyết phục hơn."

Nhưng rủi ro lớn hơn từ ảo tưởng về ý thức là một dạng "ăn mòn đạo đức", ông nói.

"Nó sẽ làm sai lệch các ưu tiên đạo đức của chúng ta, khiến chúng ta dành nhiều nguồn lực hơn để chăm sóc những hệ thống này mà bỏ qua những điều thực sự quan trọng trong cuộc sống" – nghĩa là chúng ta có thể có lòng trắc ẩn với robot, nhưng lại ít quan tâm đến những con người khác hơn.

Và điều đó có thể thay đổi chúng ta một cách căn bản, theo Giáo sư Shanahan.

"Sẽ ngày càng nhiều mối quan hệ của con người được tái tạo trong các mối quan hệ với AI. Chúng sẽ được sử dụng làm giáo viên, bạn bè, đối thủ trong các trò chơi máy tính và thậm chí là bạn tình. Tôi không biết điều đó là tốt hay xấu, nhưng nó sẽ xảy ra, và chúng ta sẽ không thể ngăn chặn được."

Theo BBC