Ngoại giao thời Tô Lâm: Xoay xở thế nào giữa Trung Quốc và Mỹ

Cách nhau hơn 600 km, hai địa điểm này được gắn kết với nhau qua một mẫu số chung là chủ quyền quốc gia. Trong khi Nghĩa trang Vị Xuyên ở Hà Giang là nơi chôn cất nhiều liệt sĩ từng chiến đấu trong Chiến tranh Việt – Trung năm 1979, đảo Cồn Cỏ ở Quảng Trị có vị trí đặc biệt quan trọng trong quốc phòng, an ninh.

Hòn đảo này là cửa ngõ phía Nam Vịnh Bắc Bộ, có điểm để xác định đường cơ sở tính chiều rộng lãnh hải và vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam. Tại đây, ông Tô Lâm đã đề nghị chính quyền hòn đảo tiếp tục củng cố an ninh quốc phòng, trở thành khu vực phòng thủ vững chắc.

Bên cạnh vấn đề chủ quyền luôn nhức nhối, quan hệ ngoại giao giữa Việt Nam và Trung Quốc đang đối diện với thách thức mới khi Tổng thống Mỹ Donald Trump áp đặt mức thuế quan "đối ứng", được đánh giá là chủ yếu nhằm vào Trung Quốc.

Ông Tô Lâm đã, đang và sẽ có cách đối ngoại ra sao trong bối cảnh thế giới đầy biến động và liệu có gì khác với người tiền nhiệm Nguyễn Phú Trọng hay không?

Theo Giáo sư khoa học chính trị Edmund Malesky từ Đại học Duke (Mỹ), chính sách đối ngoại của Tô Lâm, ở một mức độ nào đó, tương đồng với chính sách đối nội của ông – "mang tính thực dụng và tập trung vào việc đạt được những thỏa thuận tốt nhất cho Việt Nam".

'Lột bỏ lớp vỏ an ninh'

Kể từ khi ông Tô Lâm nhậm chức tổng bí thư, Việt Nam đã có thêm sáu đối tác chiến lược toàn diện, nâng tổng số lên 13 nước.

Trong số này, có bốn nước trở thành đối tác chiến lược toàn diện của Việt Nam trong những chuyến công du của Tổng Bí thư Tô Lâm. Đây cũng là lần đầu tiên Việt Nam có một đối tác chiến lược toàn diện từ Liên minh châu Âu (EU) là Pháp.

Gần đây, Việt Nam đã trở thành quốc gia đối tác của BRICS.

"Bộ tứ trụ cột" nghị quyết của ông Tô Lâm cũng bao gồm một nghị quyết về mở rộng tăng cường hội nhập quốc tế.

"So với người tiền nhiệm Nguyễn Phú Trọng - người nhấn mạnh tính nguyên tắc và thường ưu tiên thắt chặt quan hệ với các nước xã hội chủ nghĩa, Tổng Bí thư Tô Lâm có dấu hiệu mở rộng địa bàn đối ngoại rõ rệt," bà Trần Thị Mộng Tuyền từ Pacific Forum, hiện là nghiên cứu sinh tại Đại học Chính trị Quốc gia Đài Loan, nói với BBC News Tiếng Việt vào ngày 29/7.

Bà cũng nhấn mạnh rằng cách làm của ông Tô Lâm không phải là đảo chiều chính sách đối ngoại, mà là "linh hoạt hơn, phù hợp với bối cảnh cạnh tranh nước lớn ngày càng gay gắt".

Giáo sư Zachary Abuza từ Đại học National War College (Mỹ) cho rằng giới lãnh đạo Việt Nam hiểu hiện nay họ phải có cách ngoại giao thực dụng, đồng thời nhận xét rằng ông Tô Lâm đang nhìn ra thế giới theo một cách khác với người tiền nhiệm Nguyễn Phú Trọng.

"Tôi nghĩ ông coi Singapore là hình mẫu về phát triển kinh tế và sự thực dụng. Thực chất, Singapore là quốc gia có hệ thống độc đảng, nhưng hiện đại, cởi mở và là một trung tâm tài chính," ông nhận định với BBC News Tiếng Việt vào ngày 16/7.

Vị chuyên gia này cho rằng ông Tô Lâm phần nào vẫn nhìn sang Trung Quốc để tham khảo mô hình cầm quyền.

Trên phương diện ngoại giao, Giáo sư Carl Thayer từ Úc cho rằng Việt Nam có thể tận dụng các mối quan hệ đối tác chiến lược để tiếp cận công nghệ, đổi mới sáng tạo, khoa học mà Việt Nam cần và để đào tạo nguồn nhân lực.

"Không thể làm ra chip máy tính chỉ với vài nhà khoa học. Cần phải có một hệ thống hình kim tự tháp, với các chuyên gia và kỹ thuật viên ở mọi cấp độ cùng tham gia," ông nói trong cuộc phỏng vấn vào ngày 21/7 với BBC News Tiếng Việt, đồng thời nhận định rằng ông Tô Lâm đang hành động một cách dứt khoát và hăng hái trên nhiều lĩnh vực sau khi đã thấy những điểm nghẽn về thể chế và bộ máy quan liêu trì trệ.

"Điều này khiến tôi ấn tượng, vì nó nằm ngoài dự đoán. Ông ấy xuất thân từ Bộ Công an, một nơi chỉ quen hành động theo cách của mình, nhưng ông ấy đã vượt ra được khỏi giới hạn đó."

Giáo sư Malesky cho rằng ông Tô Lâm không có vẻ là đang nhìn thế giới qua lăng kính an ninh.

"Kể từ khi nhậm chức, ông ấy cư xử như một người nhìn thế giới qua lăng kính kinh tế thực dụng. Và điều đó, theo tôi, đã khiến nhiều nhà quan sát Việt Nam bất ngờ.

"Như thể ông ấy đã lột bỏ lớp vỏ của một người thuộc bộ máy an ninh và trở thành một nhà đàm phán thực dụng," ông Malesky bình luận.

Giáo sư Abuza đánh giá ông Tô Lâm "giống chủ tịch nước hơn cả chủ tịch nước Lương Cường".

"Bạn có thể thấy ông ấy hoạt động ngoại giao rất tích cực. Ông ấy đã công du khắp Đông Nam Á kể từ khi trở thành tổng bí thư.

"Sau khi các mức thuế 'Ngày Giải phóng' được công bố, Tổng thống Trump không nói chuyện với thủ tướng [Phạm Minh Chính] mà nói chuyện trực tiếp với ông Tô Lâm," ông Abuza viện dẫn.

Trung Quốc: an ninh quốc phòng và kinh tế

Giao thiệp với Trung Quốc là một khía cạnh quan trọng trong ngoại giao của Việt Nam.

Không chỉ là tổng bí thư đầu tiên có xuất thân từ ngành công an, việc ông Tô Lâm tới thắp hương tại nghĩa trang Vị Xuyên và chuyến đi tới đảo Cồn Cỏ dường như gợi ý ưu tiên của ông dành cho vấn đề chủ quyền, đặc biệt là liên quan tới Trung Quốc.

Một số động thái đáng chú ý khác bao gồm việc Việt Nam công bố một bản đồ xác định đường cơ sở của Việt Nam tại Vịnh Bắc Bộ - khu vực có đường biên giới biển chung với Trung Quốc và việc lần đầu tiên lực lượng lục quân hai nước tập trận chung trên đất liền gần biên giới.

Đường cơ sở được sử dụng để xác định giới hạn vùng lãnh hải và vùng đặc quyền kinh tế, liên quan đến vấn đề chủ quyền ở Biển Đông.

Trong khi đó, khu vực tập trận chung chính là những nơi từng xảy ra Chiến tranh Biên giới vào năm 1979 và xung đột quân sự kéo dài suốt thập niên 1980 giữa hai nước.

Theo bà Mộng Tuyền, ông Tô Lâm, là người từng đứng đầu ngành công an, có thể sẽ tiếp cận các vấn đề an ninh với góc nhìn thực tế và cẩn trọng hơn, nhưng không làm thay đổi lập trường chiến lược của Việt Nam.

Tuy nhiên, bà nhìn nhận chuyến đi tới đảo Cồn Cỏ của ông Tô Lâm "là một hành động mang tính biểu tượng, nhấn mạnh vai trò chiến lược của các địa bàn trọng yếu đối với quốc phòng – an ninh", không nên coi đó là chỉ dấu cho sự thay đổi của chính sách ngoại giao.

Tương tự, Giáo sư Carl Thayer, nhà quan sát chính trị Việt Nam lâu năm, nhìn nhận những hành động trên của ông Tô Lâm có tính chất đối nội nhiều hơn.

Ông Thayer tin rằng ông Tô Lâm đang tìm cách củng cố sự ủng hộ từ những nhóm khác nhau ở Việt Nam và "việc đứng lên bảo vệ chủ quyền Việt Nam thì không bao giờ là điều xấu".

"Việc đi viếng mộ mang ý nghĩa biểu tượng rằng: 'Tôi không bán mình cho Trung Quốc'. Theo tôi là như vậy," ông nhận định.

Ông Malesky nhận định ông Tô Lâm không làm ngoại giao qua lăng kính an ninh, nhưng cũng chia sẻ rằng không có lý do gì để cách tiếp cận đó không được áp dụng trong các vấn đề an ninh quốc phòng, đặc biệt là trong chính sách Biển Đông.

Trong tranh chấp với Trung Quốc trên Biển Đông, Việt Nam trong những năm qua luôn giữ cách tiếp cận tương đối mềm mỏng, tránh leo thang căng thẳng, khá tương phản với cách tiếp cận của Philippines.

Theo Giáo sư Carl Thayer, cách Việt Nam giao thiệp với Trung Quốc sẽ không thay đổi đáng kể vì nó đã được "khắc vào đá" – một thành ngữ thể hiện một thứ đã được ấn định, rất khó có sự thay đổi.

Vị chuyên gia này cho rằng dù lãnh đạo ở Việt Nam không thực sự thích tình trạng quan hệ ngoại giao với Bắc Kinh, nhưng đồng thời cũng hiểu được rằng mọi thứ có thể tệ hơn.

"Việt Nam bắt buộc phải hợp tác với Trung Quốc vì các vấn đề về kinh tế," ông Thayer khẳng định.

Trong thời kỳ Trump 1.0 (2015-2020), Việt Nam là một trong số những quốc gia hưởng lợi lớn từ chính sách Trung Quốc+1. Giờ đây, ông Tô Lâm đang phải đối mặt với Trump 2.0 – khó đoán hơn, khắt khe hơn, với thuế quan thương mại bất lợi cho Việt Nam, trên cả phương diện kinh tế lẫn chính trị.

Việt Nam rơi vào một tình thế chưa từng có tiền lệ khi ông Trump áp mức thuế quan trung chuyển 40% - được cho là chủ yếu để nhằm vào hàng hóa của Trung Quốc.

Giáo sư Abuza cho rằng phía Mỹ rất lo ngại về việc Việt Nam là trung tâm sản xuất và điểm trung chuyển hàng hóa.

"Họ [Mỹ] đang thúc ép Việt Nam hạn chế nhập khẩu từ Trung Quốc. Tôi nghĩ ông Tô Lâm cũng muốn làm điều đó. Điều ông ấy muốn là một hệ sinh thái trọn vẹn tại Việt Nam. Không dễ để làm vậy, nhưng đó là lý tưởng ông ấy đang hướng tới để Việt Nam không rơi vài bẫy thu nhập trung bình," ông Abuza nhận định.

"Bài toán khó" này xuất hiện khi Việt Nam có một tổng bí thư ưu tiên vấn đề phát triển kinh tế - điều mà một số chuyên gia nhận định rằng là cách ông Tô Lâm củng cố tính chính danh của Đảng.

Việt Nam một mặt cần đảm bảo không bị coi là điểm trung chuyển của Trung Quốc để tránh tác động kinh tế của mức thuế cao tới 40%, mặt khác phải cân nhắc làm sao để Bắc Kinh không phật ý.

Bà Tuyền nhận định rằng nếu Hà Nội có hành động khiến Bắc Kinh cảm thấy bị gạt ra ngoài, Việt Nam có thể sẽ đối diện với sức ép kinh tế, hoặc cả trên biển.

"Do đó, Việt Nam cần một chiến lược ứng xử tinh tế: vừa thúc đẩy nội địa hóa sản xuất, nâng cao minh bạch chuỗi cung ứng, vừa duy trì kênh đối thoại với cả Washington lẫn Bắc Kinh," bà chia sẻ.

Việt Nam đã có động thái nhằm trực diện vào hàng hóa Trung Quốc, bao gồm việc dự tính ban hành một nghị định mới nhằm "quy định thêm các mức xử phạt đối với hành vi gian lận xuất xứ"

Vào ngày 10/7, Reuters cho biết Việt Nam đang chuẩn bị áp dụng các hình phạt nghiêm khắc hơn nhằm dẹp bỏ hành vi gian lận thương mại và trung chuyển hàng hóa trái phép, đồng thời tập trung kiểm tra hàng hóa từ Trung Quốc trong nỗ lực tuân thủ các cam kết đã đưa ra với Washington.

Trước đó hai ngày, Thủ tướng Phạm Minh Chính và Thủ tướng Lý Cường của Trung Quốc đã gặp nhau, bày tỏ sự đồng thuận tăng cường quan hệ thương mại và đầu tư giữa hai quốc gia.

Những diễn biến này diễn ra sau khi ông Trump công bố mức thuế 20% và 40% lên Việt Nam vào ngày 2/7 và phản ứng không quá gay gắt từ Trung Quốc vào ngày 3/7.

Ưu tiên khác biệt, tìm kiếm lựa chọn mới?

Một số chuyên gia nhận định rằng ông Tô Lâm đang nhìn nhận việc phát triển kinh tế như một cách để củng cố tính chính danh của Đảng Cộng sản Việt Nam – một điều khác biệt so với người tiền nhiệm Nguyễn Phú Trọng.

Giáo sư Abuza cho rằng ông Trọng rất muốn khẳng định sự kiểm soát của Đảng, ngay cả khi phải đánh đổi bằng tăng trưởng kinh tế, tương tự với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình.

"Ông ấy rất lo rằng nạn tham nhũng sẽ làm tổn hại đến tính chính danh của Đảng và là một mối đe dọa lớn với Đảng," ông nói, nhận định rằng đó chính là lý do vì sao ông Trọng ít chú ý tới phát triển kinh tế hơn ông Tô Lâm.

Trong khi đó, vào tháng 8/2024, không lâu sau khi nhậm chức tổng bí thư, ông Tô Lâm đã nói rằng việc phòng chống tham nhũng không được gây tổn hại đến phát triển kinh tế, xã hội.

Theo Giáo sư Abuza, ông Tô Lâm tin rằng tính chính danh của Đảng xuất phát từ từ tăng trưởng kinh tế và "ông ấy hiểu rằng cửa sổ cơ hội rất hẹp và các nguồn FDI, dù đang đổ vào Việt Nam, rất dễ đổi hướng và rời đi".

Từ những điều trên, có thể thấy được rằng đang có sự khác biệt trong cách lãnh đạo giữa ông Tô Lâm và ông Tập Cận Bình – người trong thời gian qua đã áp dụng "chính trị tiểu ban" để thâu tóm quyền lực nhưng được cho là đang bị chỉ trích do những tác động tiêu cực của cách làm này tới kinh tế.

Việc một người ưu tiên phát triển kinh tế, một người thiên về xây dựng Đảng và tập trung quyền lực có thể khiến mối quan hệ giữa lãnh đạo hai nước có sự khác biệt so với quá khứ.

Theo bà Mộng Tuyền, ông Tô Lâm sẽ cần thời gian để xây dựng niềm tin chiến lược với Bắc Kinh cho riêng mình.

Bà cũng lưu ý rằng trong quan hệ quốc tế hiện đại, mối quan hệ cá nhân giữa các lãnh đạo có thể hỗ trợ quá trình hợp tác song phương, nhưng không thay thế được cấu trúc chiến lược đã được định hình giữa hai quốc gia.

Vào tháng 4/2025, trong chuyến thăm của ông Tập đến Việt Nam, hai nước đã ký kết 45 văn kiện hợp tác, bao gồm việc Việt Nam đồng ý sử dụng các khoản vay của Trung Quốc để xây dựng các tuyến đường sắt mới giữa hai nước.

Theo Reuters, động thái này là một bước đi quan trọng nhằm xây dựng lòng tin, giúp thúc đẩy thương mại song phương và kết nối.

Tuy nhiên, quan hệ giữa Việt Nam và Trung Quốc sau đó đã phải chịu áp lực từ mức thuế quan của Mỹ, khi mà nhiều người lo ngại cách Mỹ định nghĩa "trung chuyển" để áp thuế 40% sẽ mang yếu tố chính trị.

Không lâu sau khi ông Trump công bố mức thế của Việt Nam, ông Dan Martin, chuyên gia tư vấn tại công ty Dezan Shira & Associates, viết trên LinkedIn rằng "trung chuyển" là một thuật ngữ mơ hồ và thường mang tính chính trị trong thực thi thương mại.

"Việc định nghĩa và áp dụng khái niệm này trên thực tế sẽ định hình tương lai của quan hệ thương mại Mỹ-Việt," ông viết.

Nếu Washington sử dụng mức thuế này để nhằm vào Bắc Kinh, quan hệ thương mại Việt-Trung theo đó cũng sẽ bị ảnh hưởng.

Theo ông Malesky, điều tốt nhất Việt Nam có thể làm ở hiện tại là "hoàn toàn minh bạch".

"Việt Nam cần chủ động đưa ra một định nghĩa rõ ràng của riêng mình về trung chuyển," ông gợi ý.

Hiện tại, một số quốc gia đã phản ứng trước chính sách thuế quan của ông Trump bằng cách tăng cường quan hệ thương mại với các quốc gia khác, thay vì dựng lên các rào cản của riêng mình.

Anh và Ấn Độ đã ký một thỏa thuận thương mại mà hai bên đã đàm phán trong suốt ba năm. EU đang thúc đẩy một hiệp định thương mại mới với Indonesia. Canada cũng đang xem xét khả năng ký kết một hiệp định thương mại tự do với ASEAN.

Việc tìm kiếm đối tác thương mại mới cũng có thể là một lựa chọn của Việt Nam.

Giáo sư Malesky nhận định: "Tôi nghĩ Việt Nam chắc chắn nên cân nhắc mở rộng thêm các thị trường xuất khẩu mới. Hiệp định Thương mại Tự do Việt Nam – Liên minh châu Âu (EVFTA) là một bước đi quan trọng theo hướng đó.

"Châu Âu cũng đã ký các hiệp định thương mại với Cộng đồng Kinh tế ASEAN. Những hiệp định đó sẽ rất quan trọng và có sức nặng khi mà ASEAN đang tăng trưởng nhanh chóng. Rồi những hiệp định [giữa Việt Nam] với Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ nữa.

"Tôi cho rằng Việt Nam còn rất nhiều cơ hội để tiếp tục mở rộng thị trường xuất khẩu, đồng thời đa dạng hóa thị trường tiêu thụ."

Vào cuối tháng Năm vừa rồi, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã tới Việt Nam. Khi ấy, hai nước đã ký 14 thỏa thuận, trong đó có nhiều hợp đồng có trị giá hơn 10 tỷ USD.

Chuyến công du của ông Macron diễn ra trong bối cảnh Pháp và EU đang tìm cách củng cố quan hệ thương mại với châu Á để giảm thiểu những bất ổn từ các biện pháp thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump. Việc ông Macron tới Việt Nam cũng được coi là như một động thái "kết thân" với Hà Nội.

Trong bài viết ngày 23/5 gửi tới BBC News Tiếng Việt, Tiến sĩ Đinh Hoàng Thắng - cựu Đại sứ Việt Nam tại Hà Lan - cho rằng Việt Nam và Pháp đều coi nhau là đối tác có giá trị.

"Với Pháp, Việt Nam là một mỏ neo vững chắc tại lục địa châu Á đang đối mặt với nhiều biến động; với Việt Nam, Pháp là đối tác châu Âu tin cậy giữa bối cảnh các áp lực địa kinh tế và địa chiến lược lên khu vực ngày càng gia tăng," ông viết.

Theo BBC