Disneyland: Đế chế nghệ thuật hay trung tâm giải trí Mỹ?

Khó nghĩ về nơi nào khác thể hiện điều này tốt hơn Disneyland, rừng cam California đã trở thành biểu tượng văn hóa Mỹ nơi du khách đánh mất chính mình trong sáu thập kỷ qua.

Bên cạnh việc để du khách đắm mình trong những vùng đất giàu tưởng tượng mà họ có thể đi (hay ngồi tàu lượn) băng qua, nó cũng chứa đầy những phát hiện về tâm lý nước Mỹ.

"Đó là cánh cửa sổ hết sức gợi mở về cách nước Mỹ diễn giải thế giới và bản thân," Todd Martens, nhà văn tự nhận mình là người ghiền Disneyland ở LA, nói.

Bước chân vào Disneyland, ông lưu ý, giống như bước vào một cuốn truyện, trải qua nhiều phiên bản nước Mỹ chưa bao giờ có.

Có một miền Nam kiểu giang hồ, đầy rẫy cướp biển, ma cà rồng và rêu rủ xuống thậm thượt (Quảng trường New Orleans). Có một miền Tây hoang dã, đầy của cải và những quán rượu sôi nổi vào thời tìm vàng (Miền biên viễn).

Thậm chí còn có viễn kiến về một tương lai ngầu theo kiểu hoài niệm, vốn tiên đoán dân Mỹ sẽ sinh sôi trên các hành tinh (Vùng đất tương lai). Có thể là viển vông, nhưng những điều này cho chúng ta biết về đất nước tạo ra chúng, những khao khát và tiên đoán của nó. "Cái tốt và cái xấu," như Martens diễn giải.

Nhưng Disneyland có phải là nghệ thuật?

Chắc chắn ngày càng có nhiều mong muốn xem nó là nghệ thuật. Bất chấp sự nổi bật về văn hóa của Disneyland, và mặc dù nó thu hút 18,6 triệu du khách mỗi năm, lâu nay nó không được đề cập theo nghĩa này. Các công viên anh em của nó ở Florida, Tokyo, Hong Kong, Paris hoặc Thượng Hải cũng vậy.

Disney tiếp tục tạo ra thêm các công viên Disney trên thế giới, như công viên Thượng Hải khai trương năm 2016

Tuy nhiên, điều đó đang thay đổi. Hồi tháng 7/2021, một series phim tài liệu mới, 'Đằng sau Sự hấp dẫn', đã ra mắt trên kênh Disney+, lần đầu tiên làm nổi bật sự tài tình về công nghệ và nghệ thuật vốn đã được ứng dụng vào các trò chơi tàu lượn nổi tiếng nhất của công viên chủ đề này.

Nó dõi theo câu chuyện lịch sử chuyên sâu hấp dẫn của công viên, 'Câu chuyện Tưởng tượng Kỹ thuật', vốn được công chiếu trên kênh Disney+ vào năm 2019.

"Lần đầu tiên, Disney cố gắng kể câu chuyện của mình và thừa nhận các thành phần làm thành sự kỳ diệu," Mark Brickey, nghệ sĩ và người dẫn chương trình có podcast 'Disneyland dành cho các nhà thiết kế' vốn phơi bày những bí mật thiết kế làm cho Disneyland thành hình, nói.

Chương trình của anh là bằng chứng cho thấy không chỉ hãng Disney mới đi đầu trong cuộc đấu tranh được công nhận về nghệ thuật. Trên mạng, ngày càng nhiều các podcast, trang web, kênh YouTube và tài khoản Instagram xuất hiện để giải mã hoạt động bên trong công viên và thúc đẩy để nó được xem xét lại trong nền văn hóa chúng ta.

Trong nhiều thập kỷ, Disneyland đồng nghĩa với niềm vui phù phiếm và đi chơi nhấm nháp bắp rang. Bây giờ, người hâm mộ đang mong cầu Disneyland được nhìn nhận nhiều hơn thế.

Xoay chuyển tình thế không phải là chuyện dễ.

Năm 2015, Martens viết một bài báo cho Los Angeles Times, có tựa đề 'Người chơi đơn độc: Đi chơi một mình ở Disney'.

Bài viết ghi lại sự kỳ thị mà anh gặp phải khi là người đàn ông trong độ tuổi 30 yêu thích Disneyland, thứ mà "bạn gái tương lai cho là thật đáng sợ", và cái nhìn bối rối tại các bữa tiệc tối.

Bài báo kết thúc với lời nói dối. "Ông đến đây vì công việc phải không?" nhân viên phục vụ hỏi ông trong một tối nọ, khi ông ăn tối trong một nhà hàng ở Disneyland một mình. Ông nói với họ rằng ông "đến đây với em gái và em rể, nhưng họ có con nhỏ và họ đã đi chơi xong trong buổi tối đó".

Một lúc sau, ông tràn ngập hối tiếc khi nhận ra những gì ông nên nói: rằng anh đến Disneyland một mình "vì tôi muốn tin rằng cướp biển và tàu vũ trụ cá nhân tồn tại song song, và tôi muốn tin rằng vẫn có thể giải quyết mọi vấn đề bằng một nụ hôn. Tôi đã bị Disneyland bỏ bùa mê như thế đó".

Chuyến Đi Trong Rừng (The Jungle Cruise) là một trong những điểm hấp dẫn được làm mới cho phù hợp với các giá trị hiện đại

Chứng minh Disneyland là nghệ thuật

Trải nghiệm của ông thể hiện hiện tượng lớn hơn - việc các khu vui chơi ngày càng trở thành nỗi ám ảnh đối với người lớn cũng như trẻ em.

Đối với nhiều người hâm mộ, trong đó có Carlye Wisel, người tạo podcast 'Very Amusing', vốn tập trung vào các công viên chủ đề và văn hóa của chúng, sức cuốn hút của Disneyland nằm ở chi tiết của nó. "Disneyland được thiết kế tỉ mỉ để mọi lựa chọn thiết kế củng cố thêm câu chuyện của nó."

Xem xét kỹ các lớp màu phấn trên các tòa nhà hoặc gạch lát sàn dưới chân bạn ở Quảng trường New Orleans, bạn sẽ phát hiện ra chúng khác với ở Vùng đất phiêu lưu (Adventureland), bà nói.

Cửa nhà vệ sinh và cây cối quanh lối đi cũng thế. Ngay cả các thùng rác ở Disneyland cũng có bản sắc thẩm mỹ khác nhau tùy vào bạn đang ở chỗ nào, để phù hợp một cách cẩn thận với tâm trạng của vùng đất bạn đang đắm mình vào. "Thật sự không thể tin được khi phân tách mọi thứ, sẽ thấy mức độ họ đi xa đến đâu."

Việc rất ít người thấy được mức độ đi xa này toàn bộ nằm trong câu chuyện quyến rũ của Disneyland: mọi chi tiết thiết kế đều phục vụ cho công trình và giữ gìn sự mơ mộng mà nếu trông choáng chỗ, chúng sẽ làm sụp đổ ảo tưởng.

Disneyland có đầy những thiết kế không thu hút sự chú ý đến chính nó, mà thay vào đó góp phần tạo cảm xúc một cách lặng lẽ.

Khi Disneyland ra mắt vào năm 1955, nó được báo trước là sẽ thành công, bất chấp ngày khai trương náo loạn với tràn ngập khách đem theo vé giả và thời tiết nóng đến nỗi chỗ đậu xe của khách bị lún vào nhựa đường.

Các điểm thu hút khách tham quan đang ngày càng có thêm các chủ đề khai thác từ các bộ phim hoặc show truyền hình

Tác động của thành công này không chỉ là nghệ thuật - mà còn là xã hội, Kevin Perjurer, người tạo ra show Defunctland hết sức ăn khách, loạt phim tài tiệu đang trình chiếu trên YouTube vốn theo dõi lịch sử công viên chủ đề qua các khu vực và trò chơi đã ngưng hoạt động, cho biết.

"Walt Disney đã được các nhà quy hoạch đô thị hàng đầu ca ngợi rất nhiều trên báo chí cho thiết kế xuyên tâm của Disneyland - phần lõi ở giữa phân nhánh ra," ông nói. "Phản ứng thực sự là địa chấn."

Điều này khiến Walt mơ ước lớn hơn. Điều gì sẽ xảy ra nếu Disneyland không chỉ để giải trí và thậm chí không chỉ là nghệ thuật, mà còn là nguyên mẫu cho cách hoạt động của một dạng thành phố mới?

Ông bắt đầu thực hiện dự án tham vọng nhất của mình - Epcot, 'Cộng đồng nguyên mẫu thử nghiệm của ngày mai', mà ông sẽ quản lý và vận hành, chứa được 20.000 cư dân quay vòng trong một thiết kế địa đàng cho cuộc sống tương lai.

Ông qua đời vào năm 1966 trước khi dự án thành hiện thực - nhưng câu chuyện của nó kể về tham vọng của Disney, và sự nghiêm túc mà ông được coi là một người có tầm nhìn nghệ thuật và xã hội vào thời điểm đó.

Thiết kế cho Epcot đã có bước tiến đáng kể với các quan chức ở Florida, nơi Walt đã mua một mảnh đất diện tích gấp đôi Manhattan để làm dự án.

Khi người đi đầu về ý tưởng qua đời vì ung thư phổi vào năm 1966, các giám đốc công ty Disney đã quyết định rằng dự án quá mạo hiểm khi không có ông, và thay vào đó chuyển các yếu tố của nó vào một công viên chủ đề mới ở Florida.

Danh tiếng hiện tại

Sau 20-30 năm, danh tiếng Disneyland đang ở ngã ba đường bất thường.

Một mặt, Internet đã cho phép làn sóng mới những người thuật lại Disneyland, lịch sử và văn hóa của những người say mê đến mức tôn thờ nó: ví dụ, chương trình Defunctland của Perjurer là nỗ lực nghiêm túc để thể hiện sự tôn trọng đối với nhà làm phim tài liệu đáng kính Ken Burns, phản ánh tính nghệ thuật của Disneyland và các công viên chủ đề khác dưới dạng phim tài liệu.

Trong khi đó, các video blogger như Ordinary Adventures và Tim Tracker ở Florida kiếm được hàng triệu lượt xem khi ghi lại các chuyến đi chơi Disneyland, nếm thử thức ăn và nhiệt tình đi sâu vào tất cả các trò cảm giác mạnh.

Một cách làm mới gọi là 'làm tới luôn' cũng ra đời là kết quả của các diễn đàn trực tuyến: làm sao để lách các chỉ dẫn nghiêm ngặt của Disney về việc khách ăn mặc như các nhân vật khi đến, các blog và tài khoản Instagram giờ đây đưa ra hướng dẫn về ăn mặc đường phố như thế nào để giống với các nhân vật Disney kinh điển mà không phải bị vào tù ở Disney.

Mặt khác, sự thống trị văn hóa của Disney và một số tập quán kinh doanh của họ trong thập kỷ qua đã gây ra làn sóng chống Disney mới lan rộng đến các khu vui chơi.

Việc Disney mua lại Pixar, Lucasfilm, Marvel và Fox đã biến hãng này thành độc quyền văn hóa, những người chỉ trích nói - ấn tượng được củng cố bởi việc là họ có sáu phim thu về hơn 1 tỷ đô tại phòng vé vào năm 2019.

Bất chấp doanh thu khủng mà họ thu được từ các khu vui chơi, phim ảnh và dịch vụ phát trực tuyến mới toanh trước đại dịch, đến tháng 10/2020, con số đáng kinh ngạc 32.000 nhân viên làm việc trong các công viên chủ đề đã bị sa thải. Trong khi đó, lương cho các giám đốc điều hành đã trở về mức trước đại dịch.

Mức độ khinh miệt đối với Disney ở một số nơi có thể được gói gọn trong hình ảnh Dismaland, bản nhại Disneyland dưới hình ảnh 'công viên vỡ tim' tạm thời do nghệ sĩ đường phố Banksy mở ở thị trấn ven biển Weston-super-Mare của Anh vào năm 2015.

Ở đó có một điểm tham quan với các tay săn ảnh nhung nhúc quanh xác của Cô bé Lọ lem, và rất nhiều biểu tượng tôn sùng chủ nghĩa tư bản quá mức.

Trong khi đó, một tác phẩm nghệ thuật khác vốn chỉ trích công viên giải trí là nơi của chủ nghĩa tư bản không kiểm soát là phim xuất sắc của Sean Baker vào năm 2017 có tựa là 'The Florida Project' kể về một gia đình hư cấu sống dưới bóng thế giới Walt Disney.

"Nếu Disneyland thực sự là nơi hạnh phúc nhất trên Trái Đất," tác giả Paul Beatty viết trong tiểu thuyết của ông đoạt giải Booker năm 2015 có tựa là 'The Sellout', thì "vé vào cửa sẽ miễn phí và không tới mức bằng thu nhập bình quân đầu người hàng năm của một quốc gia châu Phi nhỏ hạ Sahara".

Tuy nhiên, Perjurer tin có thể tách bạch nghệ thuật và nghệ sĩ khỏi văn hóa doanh nghiệp nói chung.

"Những gì được đề cao trong những năm qua là công việc của các kỹ sư sáng tạo: những điêu khắc gia đã làm ra những tảng đá trên Núi Big Thunder không liên quan gì đến các quyết định doanh nghiệp. Công việc của họ chỉ là điêu khắc. Và họ là người giỏi nhất thế giới trong lĩnh vực này," ông nói.

Biểu tượng liên tục tiến hóa

Tuy nhiên, có một câu hỏi lớn khác nữa đang hiển hiện trước Disneyland ngay bây giờ, câu hỏi xoáy vào tính nghệ thuật của nó trực tiếp hơn - và điều đó liên quan đến nó chọn đại diện cho cái gì và như thế nào.

Disneyland luôn đánh bóng cách họ khắc họa thế giới và nước Mỹ - nhưng, ngay cả như thế, những điều bay bổng được cho là thân thiện với gia đình này từ lâu đã phản ánh mặt tối thực dân của nước Mỹ.

Hồi tháng Bảy, Disneyland đã khai trương phiên bản cập nhật của một trong những điểm tham quan đầu tiên của công viên, Jungle Cruise, để ra mắt đồng thời với phim chuyển thể mới của Dwayne 'The Rock' Johnson về trò chơi tàu lượn này vốn loại bỏ kiểu khắc họa hoạt hình vô cảm chủng tộc về người Phi châu bản địa với ẩn ý họ là kẻ ăn thịt người.

Đó là cuộc đại tu cho thấy Disneyland thường xuyên được động tay vào như thế nào để phản ánh các giá trị thay đổi, để giữ đúng cam kết của Walt Disney khi mở cửa công viên rằng 'Disneyland sẽ không bao giờ hoàn thành, nó sẽ tiếp tục phát triển chừng nào trên thế giới vẫn còn trí tưởng tượng'.

Một trò chơi tàu lượn khác đang được chỉnh sửa lại trò ngồi tàu khúc gỗ Splash Mountain, dựa trên nguyên mẫu từ phim 'Song Of The South' vào năm 1946, vốn có những mô tả mang tính vô cùng kỳ thị đối với người da đen, Disney đã ngưng lưu hành hoàn toàn phim này.

Nó hiện được chỉnh sửa để thể hiện các nhân vật và cốt truyện từ một bộ phim mang tính tiến bộ hơn là 'Công chúa và Chàng Ếch' hồi năm 2009.

Có lẽ điều không tránh khỏi là những chỉnh sửa như thế này dẫn đến những phàn nàn từ một số người rằng Disneyland đang viết lại lịch sử các điểm tham quan lịch sử.

Lịch sử Disneyland chắc chắn "là tấm gương soi của xã hội phương Tây", Brickey nói.

Ông cũng lưu ý một dấu hiệu của tiến bộ là một cảnh được làm lại trên tàu lượn 'Cướp biển vùng Caribe', mà ở đó một phụ nữ trước đây bị một người đàn ông có cái nhìn đểu đuổi theo; giờ đây, chính người phụ nữ là người truy đuổi.

Và nhìn chung, phạm vi các nhân vật của Disneyland đang mở rộng mà bạn có thể bắt gặp ở khắp công viên.

Trước đây, các nhân vật chỉ là da trắng. Giờ đây, bạn có thể chụp ảnh với Moana, công chúa Polynesia, hoặc đập tay với Báo Đen khi anh ấy băng qua bạn trong Avengers Campus.

Cho dù là ở Trái Đất hay trong vũ trụ, Perjurer hy vọng Disneyland sẽ bắt đầu được thừa nhận rằng nó xứng đáng là một tác phẩm nghệ thuật chứ không phải chỉ thuần túy mang tính giải trí.

Theo BBC