Ai sẽ thay ông Tô Lâm làm chủ tịch nước?

Sau khi Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng qua đời, ông Tô Lâm hiện đang kiêm nhiệm cả hai vai trò, vừa là nguyên thủ quốc gia vừa là người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam.

Tuy nhiên, theo thông báo chính thức của Tổng thư ký Quốc hội Bùi Văn Cường vào ngày 26/8, Quốc hội sẽ bầu chức danh chủ tịch nước tại kỳ họp vào tháng 10 tới đây.

Vì sao ông Tô Lâm không kiêm nhiệm?

Xét hệ thống Đảng Cộng sản Việt Nam, Bộ Chính trị là cơ quan quyền lực nhất, gồm các ủy viên với số lượng từ 13-19 người, khác nhau về tầm vóc chính trị.

Trong Bộ Chính trị thì gồm Tứ Trụ là những lãnh đạo đứng đầu, được xếp hạng về quyền lực từ trên xuống là tổng bí thư, chủ tịch nước, thủ tướng và chủ tịch Quốc hội và các chức danh này thường do những cá nhân khác nhau nắm giữ.

Tuy vậy, giữa các ủy viên Bộ Chính trị và Tứ Trụ cũng có sự khác biệt về quyền lực. Trong đó, vị trí tổng bí thư có thể được mô tả bằng thành ngữ Latin primus inter pare (người đứng đầu đồng cấp), tức quyền lực cao hơn những người còn lại.

Tuy nhiên, với cốt lõi là tập thể lãnh đạo thì vị tổng bí thư cũng không thể áp đặt ý chí của mình lên Bộ Chính trị mà phải dẫn dắt và tìm kiếm sự ủng hộ.

Và dù Bộ Chính trị có nhất trí, đồng thuận thì trong nhiều vấn đề, bao gồm nhân sự, ban hành các nghị quyết, quy định vẫn phải có sự thông qua của Ban Chấp hành Trung ương Đảng với 180 ủy viên (chưa tính 20 ủy viên dự khuyết).

Đây là minh chứng cho mô hình tập thể lãnh đạo, cá nhân phụ trách và cũng là điều mà cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng thường nhấn mạnh để tránh tình trạng cá nhân độc đoán, chuyên quyền.

Theo đánh giá của các chuyên gia, từ sau thời Lê Duẩn, Việt Nam đã tránh mô hình nhất thể hóa để tránh việc quyền lực tập trung quá nhiều vào một người.

Vào năm 2018, sau khi Chủ tịch nước Trần Đại Quang qua đời, ông Nguyễn Phú Trọng đã nắm giữ cả hai chức vụ tổng bí thư và chủ tịch nước. Tuy nhiên, việc này chỉ diễn ra đến hết nhiệm kỳ Đại hội 12. Sau đó, ở Đại hội 13 vào năm 2021, ông Nguyễn Xuân Phúc đã được Quốc hội bầu làm chủ tịch nước kế nhiệm.

Vì vậy, chức danh chủ tịch nước được kiện toàn là điều sớm muộn.

Tại cuộc gặp các cựu lãnh đạo Đảng, Nhà nước vào ngày 15/8, Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm đã nói rõ ràng rằng sẽ kiện toàn các chức danh lãnh đạo cấp cao vào tháng 10/2024, như một cách đánh tiếng với các "bậc bô lão" rằng sẽ không có việc nhất thể hóa và không có sự thay đổi nào về cơ chế tập thể lãnh đạo.

Một số chuyên gia đánh giá ông Tô Lâm làm vậy là khéo léo, thể hiện ông đang từng bước thận trọng củng cố quyền lực trên cương vị tổng bí thư mà không làm phật lòng, loại trừ, xa rời các phe cánh khác.

Trường hợp của ông Nguyễn Phú Trọng và ông Tô Lâm kiêm nhiệm nhìn vẻ ngoài có vẻ giống nhau, nhưng xét về bản chất thì có chút khác biệt.

Ông Carl Thayer, giáo sư danh dự của Đại học New South Wales (Úc) chuyên phân tích chính trị Việt Nam, nói với BBC ngày 29/8 rằng, ông Nguyễn Phú Trọng là người đã giữ chức tổng bí thư từ năm 2011 và gánh vác trách nhiệm lẫn một khối lượng công việc nặng nề hơn nhiều so với vị trí chủ tịch nước - chức danh mang tính nghi thức. Do đó, ông Trọng dễ dàng làm tròn trọng trách cả hai vị trí.

Mặt khác, ông Tô Lâm là người chỉ có kinh nghiệm làm bộ trưởng Công an trong hai nhiệm kỳ trước khi được bầu làm chủ tịch nước vào tháng 5/2024.

Và chỉ khoảng ba tháng sau đó, ông đã được chọn làm tổng bí thư nên thời gian chưa đủ dài để đánh giá năng lực lãnh đạo của ông Tô Lâm trên cương vị người đứng đầu. Nói cách khác, ông Tô Lâm có hồ sơ khá mỏng so với người tiền nhiệm. Với thời gian lãnh đạo ngắn và trong một giai đoạn có nhiều xáo trộn, ông Tô Lâm có lẽ cũng chưa tập hợp được sự ủng hộ đủ lớn để thực hiện con đường quyền lực tương tự ông Trọng.

Theo Giáo sư Carl Thayer, từ đây tới Đại hội Đảng 14 vào năm 2026, nếu vẫn kiêm nhiệm hai chức vụ, ông Tô Lâm sẽ gánh vác nhiều trọng trách nặng nề. Vì thế, bầu chủ tịch nước mới không chỉ giúp tránh tình trạng cá nhân thâu tóm quyền lực mà còn để ông Tô Lâm tập trung làm tốt vai trò tổng bí thư.

"Có thể một số lãnh đạo cấp cao tỏ ra kiêng kị về việc cho phép một người nắm giữ quá nhiều quyền lực hoặc cân nhắc về những lo ngại của các nhà đầu tư nước ngoài về sự ổn định chính trị ở Việt Nam. Vì thế, việc khôi phục lại cơ chế lãnh đạo Tứ Trụ sẽ giúp trấn an những mối quan ngại," Giáo sư Thayer nói với BBC.

Ai thay ông Tô Lâm?

Hiện Đảng Cộng sản Việt Nam có thể có hai lựa chọn:

Xét theo Quy định 214-QĐ/TW của Bộ Chính trị về khung tiêu chuẩn các chức danh, để làm chủ tịch nước, cá nhân cần tham gia Bộ Chính trị trọn một nhiệm kỳ trở lên. Hiện trong Bộ Chính trị chỉ còn có ông Tô Lâm và ông Phạm Minh Chính là thỏa mãn yêu cầu đó.

Tuy nhiên, Quy định 214 cũng nêu "trường hợp đặc biệt" cho Tứ Trụ, nếu ứng viên không hội đủ một số tiêu chuẩn thì Ban Chấp hành Trung ương có thể quyết định trường hợp ngoại lệ. Do đó, các ứng viên này chưa làm trọn một nhiệm kỳ trong Bộ Chính trị thì vẫn được.

Lưu ý, theo Điều 87 của Hiến pháp 2013, chủ tịch nước là do Quốc hội bầu trong số đại biểu Quốc hội. Vì vậy, Bí thư Thành ủy Nguyễn Văn Nên và Bộ trưởng Công an Lương Tam Quang không thể được chọn do hai người này không là đại biểu Quốc hội khóa 15.

Theo Giáo sư Carl Thayer, có tin đồn rằng quân đội muốn đề bạt ứng cử viên của mình vào vị trí chủ tịch nước để cân bằng quyền lực đối với bên công an.

Bộ Chính trị hiện có 15 ủy viên, trong đó có sáu người xuất thân từ công an, ba người từ quân đội. Ba người từ quân đội gồm: Thường trực Ban Bí thư Lương Cường, Bộ trưởng Quốc phòng Phan Văn Giang và Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương Nguyễn Trọng Nghĩa.

Trong đó, Đại tướng Lương Cường được nhiều nhà quan sát nước ngoài đánh giá là ứng cử viên nặng ký nhất trở thành chủ tịch nước, vì ông có thâm niên trong Trung ương Đảng với ba khóa liên tiếp 11, 12 và 13. Ông là ủy viên Bộ Chính trị được bầu vào đầu khóa. Bên cạnh đó, ông còn là một sĩ quan chuyên về chính trị.

Xét quá trình công tác của ông Lương Cường, có thể thấy con đường binh nghiệp của ông Cường chủ yếu tập trung vào công tác chính trị, công tác đảng. Tại Việt Nam, Đảng Cộng sản lãnh đạo toàn diện, nên vai trò của cán bộ sĩ quan chính trị trong quân đội luôn đặc biệt quan trọng. Vì vậy, cơ hội vào Tứ Trụ của ông Lương Cường là rất cao.

Bên cạnh đó, thường trực Ban Bí thư là một chức danh quan trọng, chỉ sau bốn chức vụ trong Tứ Trụ và vị trí này có thể là bước đệm để ông Cường đua tranh chức tổng bí thư.

Trong lịch sử đã có trường hợp thượng tướng quân đội Lê Khả Phiêu thăng tiến từ vị trí thường trực Ban Bí thư lên tổng bí thư sau khi ông Đỗ Mười nghỉ hưu.

Ông Lương Cường quê ở Phú Thọ, sinh ngày 15/8/1957. Năm nay ông đã 67 tuổi và sẽ phải về hưu nếu không giành được suất trường hợp đặc biệt hoặc nếu Đảng không thay đổi quy định về tiêu chuẩn độ tuổi. Bởi lẽ, với những quy định hiện tại, chỉ có Tứ Trụ mới được xét trường hợp đặc biệt.

Giáo sư Zachary Abuza từ Đại học National War College (Mỹ) nhận định với BBC vào ngày 29/8 rằng ông Lương Cường dù không còn phục vụ trong quân đội nhưng ông vẫn được coi là đại diện cho lợi ích của Quân đội Nhân dân Việt Nam trong Bộ Chính trị và quân đội được cho là đang cố gắng cân bằng ảnh hưởng với Bộ Công an.

Ứng cử viên sáng giá thứ hai là Bộ trưởng Quốc phòng Phan Văn Giang. Nếu ông Giang làm chủ tịch nước, ông sẽ nối bước Đại tướng Lê Đức Anh, người thăng tiến lên làm chủ tịch nước từ vị trí bộ trưởng Quốc phòng.

Ông Phan Văn Giang quê ở Nam Định, sinh ra ngày 14/10/1960 và sẽ qua tuổi 65 vào năm 2026, thời điểm diễn ra Đại hội 14. Nếu không có suất vào Tứ Trụ hoặc thường trực Ban Bí thư, tức được xét trường hợp đặc biệt, ông sẽ phải về hưu.

Vào tháng 10/2023, kết quả lấy phiếu tín nhiệm đối với những người giữ chức vụ do Quốc hội khóa 15 bầu, phê chuẩn thì Đại tướng Phan Văn Giang là người đứng đầu về số phiếu "tín nhiệm cao" với 448 phiếu (chiếm 93,14%), ông chỉ có 4 phiếu "tín nhiệm thấp" (khoảng 0,83%). Điều này cho thấy, Đại tướng Phan Văn Giang rất được các đại biểu Quốc hội, mà hơn 97% là đảng viên, tín nhiệm.

Một nhân vật được Giáo sư Carl Thayer đề cập nữa là Thượng tướng Nguyễn Trọng Nghĩa, Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương.

Ông Nghĩa quê ở Tiền Giang, sinh ngày 6/3/1962, sẽ 63 tuổi vào tháng 1/2026 và ông vẫn còn cơ hội để vào Bộ Chính trị thêm một khóa nữa.

Thượng tướng Nguyễn Trọng Nghĩa là người mới được bầu bổ sung vào Bộ Chính trị hồi tháng 5 nên khả năng ông làm chủ tịch nước không cao. Tuy nhiên, ông là một chính trị gia đến từ miền Nam (quê Tiền Giang) nên việc bầu ông làm chủ tịch nước sẽ giúp cân bằng tính vùng miền trong Tứ Trụ.

Chủ tịch nước, Tổng Bí thư Tô Lâm quê Hưng Yên và Thủ tướng Phạm Minh Chính quê Thanh Hóa là miền Bắc, còn Chủ tịch Quốc hội Trần Thanh Mẫn quê Hậu Giang là miền Nam.

Có thể nói, giai đoạn 2021-2026 chứng kiến nhiều bất ổn nhất từ trước tới nay khi liên tục có những thay đổi về nhân sự cấp cao, trong đó có chức danh chủ tịch nước. Bộ Chính trị khóa 13 đã có đến bảy ủy viên mất chức so với đầu khóa, trong đó có hai nhân vật trong Tứ Trụ và một nhà lãnh đạo lâu năm, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, lại qua đời.

Tính cả lần bầu chủ tịch nước vào tháng 10 sắp tới, nhiệm kỳ hiện tại có tổng cộng bốn sự thay đổi chủ tịch nước: Nguyễn Xuân Phúc, Võ Văn Thưởng, Tô Lâm và nhân vật sắp được bầu vào tháng 10.

"Việc bổ nhiệm một chủ tịch nước mới sẽ giúp khôi phục cơ cấu lãnh đạo Tứ Trụ và mang lại sự an tâm cho các chính phủ nước ngoài cũng như các nhà đầu tư nước ngoài rằng Việt Nam sẽ tiếp tụ duy trì được sự ổn định về mặt chính trị, từ đó chính sách đối nội và đối ngoại cũng sẽ được duy trì, tránh những biến động bất ngờ," Giáo sư Thayer kết luận.

Theo BBC