Ông Tô Lâm tinh gọn bộ máy: 'cuộc cách mạng' rầm rộ và sự sắp xếp quyền lực

Thông báo được ông Tô Lâm đưa ra trong bối cảnh hoạt động tinh gọn bộ máy do chính ông phát động đang tạo ra những thay đổi, xáo trộn chưa từng thấy trong guồng máy của Đảng và chính quyền.

Theo thông báo ngày 31/7 của Tổng Bí thư Tô Lâm, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa 14 dự kiến có 200 ủy viên (180 chính thức và 20 dự khuyết), trong đó có 17-19 ủy viên Bộ Chính trị và 11-13 ủy viên Ban Bí thư.

Có thể thấy số lượng ủy viên Ban Chấp hành Trung ương không thay đổi so với khóa hiện tại. Số lượng ủy viên Bộ Chính trị và Ban Bí thư cũng tương đương.

Các ủy viên Bộ Chính trị do Ban Chấp hành Trung ương bầu. Trong nhiệm kỳ 12, số ủy viên Bộ Chính trị vào đầu khóa là 19, cuối khóa là 17 (do có ông Trần Đại Quang qua đời, ông Đinh La Thăng bị kỷ luật, thôi chức); còn với khóa 13, số lượng ủy viên Bộ Chính trị vào đầu khóa là 18, sau đó bị hao hụt mạnh khi có hàng loạt người mất chức, đến nay con số là 15 (sau khi đã bổ sung).

Với Ban Bí thư, theo quy trình, Ban Chấp hành Trung ương Đảng giao Bộ Chính trị phân công một số ủy viên Bộ Chính trị tham gia Ban Bí thư, còn lại là số ủy viên do Trung ương Đảng bầu. Con số ủy viên Ban Bí thư khóa 12 là 14 người, khóa 13 là 12 người.

Tại sao các cơ quan Đảng nói trên lại không có sự tinh giản?

Đã tinh gọn được gì?

Tổng Bí thư Tô Lâm, trong thông báo nói trên, cho biết cuộc tinh gọn đã giúp bộ máy giảm được hơn 150.000 cán bộ, công chức, viên chức, giúp tiết kiệm "lên đến hàng ngàn tỷ đồng".

Cụ thể, các bộ, ngành giảm khoảng 22.300 người, cấp tỉnh giảm khoảng 18.440 biên chế cán bộ, công chức so với số biên chế được cấp có thẩm quyền giao năm 2022, cấp xã (xã, phường, đặc khu) giảm khoảng 110.780 biên chế cán bộ, công chức so với tổng số biên chế cấp huyện và cấp xã giao năm 2022.

Cuộc tinh gọn bộ máy, được phát động vào tháng 10/2024 và được giới lãnh đạo cũng như báo chí Việt Nam gọi là "cuộc cách mạng", có thể coi là dấu ấn lớn nhất của Tổng Bí thư Tô Lâm trong năm đầu tiên lãnh đạo Đảng Cộng sản Việt Nam.

Sau khi xác định việc cần làm, ông Tô Lâm đưa ra thời hạn thực thi chỉ vài tháng – đầu tiên là sáp nhập các cơ quan của Đảng, Chính phủ và Quốc hội vào tháng 3/2025, rồi sau đó tới các tỉnh thành trên khắp cả nước vào tháng Bảy.

Kinh tế luôn là một trong những lý do ông Tô Lâm đưa ra cho việc phát động chương trình này.

Theo một số nhà quan sát, ông Tô Lâm muốn củng cố tính chính danh của Đảng Cộng sản Việt Nam thông qua sự phát triển của nền kinh tế - một sự khác biệt so với người tiền nhiệm Nguyễn Phú Trọng.

Ông Tô Lâm từng bày tỏ lo ngại về việc 70% ngân sách của chính quyền đang được sử dụng để chi thường xuyên – điều mà ông cho rằng sẽ khiến Việt Nam không còn tiền chi cho đầu tư phát triển.

Ông cũng khẳng định rằng Việt Nam phải tinh gọn, nếu không thì "không thể phát triển" được.

Từ ý chí đó, một cuộc sáp nhập, tinh gọn chưa từng có đã được tiến hành tại các cơ quan Đảng, chính quyền, các tổ chức nằm trong hệ thống chính trị Việt Nam: các ban Đảng; các bộ, ngành của Chính phủ; các sở, ban, ngành địa phương; các cấp hành chính địa phương; các tổ chức thuộc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam...

Qua đó, Việt Nam đã giảm 4 bộ, kết thúc hoạt động của 2 ban Đảng và một số ủy ban của Quốc hội.

Khi các cơ quan ở trung ương sáp nhập, các cơ quan tương ứng ở địa phương theo ngành dọc cũng hợp nhất.

Tiếp đó là việc sáp nhập các đơn vị hành chính địa phương.

Con số 63 tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương đã giảm xuống còn 34 từ ngày 1/7. Đi kèm việc sáp nhập tỉnh thành là sáp nhập xã, phường và bỏ cấp huyện – biến mô hình chính quyền địa phương ở Việt Nam thành hai cấp.

Trong khi việc sáp nhập tỉnh thành đã được thực hiện trong quá khứ, đây là lần đầu tiên Việt Nam thực hiện bỏ cấp huyện – một việc làm yêu cầu phải sửa hiến pháp. Vào ngày 16/6, Quốc hội chính thức thông qua nghị quyết về sửa đổi Hiến pháp năm 2013

Điều này phản ánh đúng tinh thần chỉ đạo mà ông Tô Lâm đưa ra - "vừa chạy vừa xếp hàng". Nó cũng phản ánh quyền lực chính trị của nhân vật này: chỉ đạo của ông được cụ thể hóa bằng nghị quyết của Đảng, rồi tiếp đó là hành động của Quốc hội và Chính phủ - tất cả đều diễn ra rất nhanh chóng, không có phản biện, mà như lời của ông là "chỉ bàn làm, không bàn lùi".

Giáo sư Carl Thayer, nhà quan sát chính trị Việt Nam lâu năm, cho rằng nếu tổng bí thư vẫn là ông Nguyễn Phú Trọng thì "một cuộc cách mạng tinh gọn sẽ chẳng bao giờ tới".

Theo chuyên này, các chính sách lớn của Việt Nam đều là kết quả của một quá trình xây dựng đồng thuận sâu rộng kéo dài suốt nhiều năm.

"Ông Tô Lâm đã là một phần trong quá trình ra quyết sách tập thể đó ở Bộ Chính trị. Trước khi được đề bạt lên vị trí cao hơn, ông đã tham gia vào tất cả những quyết định ấy," ông Thayer nói với BBC News Tiếng Việt vào ngày 21/7.

Các vấn đề từ tinh gọn và những 'tâm tư'

Ông Tô Lâm cho biết số tiền tiết kiệm được từ việc tinh gọn bộ máy "lên đến hàng ngàn tỷ đồng", nhưng việc tinh gọn cũng làm nảy sinh nhiều vấn đề.

Đầu tiên có thể kể tới là vấn đề dôi dư và chất lượng của cán bộ. Tới thời điểm hiện tại, các cơ quan chính quyền vẫn đang tiếp tục xử lý số cán bộ dôi dư.

Đơn cử, tỉnh Thanh Hóa phải tinh giản khoảng 3.600 cán bộ, công chức, người lao động dôi dư sau sắp xếp bộ máy, báo Lao Động đưa tin vào ngày 10/7. Chính quyền tỉnh cho biết những người này sẽ dần được tinh giản theo lộ trình 5 năm – từ 2025 tới 2030.

Số tiền phải chi trả cho những người nghỉ hưu trước tuổi để phục vụ tiến trình tinh gọn là rất lớn. Cụ thể, theo ông Nguyễn Đức Thịnh, Phó Giám đốc Sở Tài chính Thanh Hóa, địa phương này đã phê duyệt cho 649 trường hợp, với tổng số tiền đã phê duyệt là 764 tỉ đồng.

Trong cuộc tinh gọn bộ máy, các địa phương, bộ ngành trên cả nước đã và đang thực hiện rầm rộ việc giảm nhân sự, trong đó có việc cho nghỉ hưu trước tuổi. Thế nhưng, tình trạng dôi dư vẫn tồn tại rộng khắp.

Chất lượng của đội ngũ cán bộ tiếp tục làm việc cũng là một vấn đề lớn.

Trong suốt các giai đoạn của công cuộc tinh gọn bộ máy, vấn đề chất lượng đội ngũ cán bộ nhà nước luôn được đề cập tới, nổi bật là lo ngại cán bộ kém chất lượng, "sáng cắp ô đi, tối cắp về".

Tính tới nay, chính quyền Việt Nam vẫn đang gặp khó khăn trong việc giữ chân người tài ở lại, đặc biệt là với khoản tiền "nghỉ hưu sớm" có thể lên tới hàng tỷ đồng mỗi trường hợp như hiện tại.

Để nâng cao chất lượng cán bộ, vào ngày 7/5, Bộ trưởng Nội Vụ Phạm Thị Thanh Trà đã khẳng định việc đánh giá cán bộ, công chức tới đây sẽ thay đổi căn bản theo hướng định lượng, dựa trên vị trí việc làm và chỉ số hiệu quả công việc (Key Performance Indicator - KPI).

Tuy nhiên, hiện nay chưa có hệ thống như vậy được áp dụng.

Theo bài viết ngày 25/7 trên VOV, Tiến sĩ Nguyễn Ngọc Bích, Trưởng Bộ môn Luật Hành chính, Trường Đại học Luật Hà Nội, cho rằng thời điểm hiện tại chưa thật sự thích hợp để áp dụng KPI đồng loạt với tất cả công chức đang làm việc tại các cơ quan nhà nước.

Lý do đầu tiên bà đưa ra là việc nhiệm vụ, quyền hạn của các cơ quan nhà nước, các vị trí việc làm, chức vụ, chức danh trong cơ quan nhà nước chưa ổn định. Và thứ hai là vì KPI chưa từng được áp dụng chính thức, nên cần những bước chuẩn bị và thực hiện cẩn trọng.

Cùng lúc, chính quyền hai cấp vận hành vẫn còn nhiều vấn đề cần giải quyết.

Tại buổi họp báo kinh tế - xã hội TP HCM vào ngày 31/7, Phó Giám đốc Sở Nội vụ Nguyễn Tấn Phong đã nêu ra một số khó khăn: cán bộ, công chức mới chưa kịp nắm bắt các quy định trong mô hình mới, khoảng cách đi lại xa, trụ sở làm việc một số nơi chưa đảm bảo cơ sở vật chất, hệ thống dữ liệu điện tử vẫn còn hạn chế, chưa thể tra cứu thông tin cũ…

Chẳng hạn, vấn đề những người làm trong cơ quan nhà nước phải đi hàng trăm cây số để tới nơi làm việc - điều rất phổ biến sau khi sáp nhập tỉnh thành - đang tạo ra nhiều bức xúc nơi cán bộ, công chức, cũng như đặt ra nhiều vấn đề về kinh tế, xã hội.

Xét tổng thể, bộ máy chính quyền địa phương dường như vẫn chưa vận hành hiệu quả. Thủ tướng Phạm Minh Chính, vào ngày 28/7, đã tuyên bố rằng, "Chính phủ sẽ họp hằng tuần đến khi chính quyền địa phương 2 cấp vận hành thông suốt, trơn tru, toàn diện", theo báo Chính phủ.

Chính quyền Việt Nam cũng vẫn đang xử lý hàng ngàn trụ sở công dôi dư, lãng phí.

Cuộc tinh gọn bộ máy cũng làm không ít cán bộ, công chức, viên chức "tâm tư".

Vào cuối tháng Sáu, Tổng Bí thư Tô Lâm từng cho biết một bộ phận cán bộ đang "tâm tư" và đây là điều "phải xem lại".

Vào ngày 31/7, ông Tô Lâm đã nhắc lại: "Tôi hỏi ngược lại là tại sao nhân dân vui mà cán bộ lại tâm tư. Thế này thì giải thích thế nào được với dân, vì cán bộ phục vụ nhân dân."

Ông Tô Lâm không cho biết căn cứ nào để ông khẳng định "người dân vui". Trong khi đó, việc người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam khẳng định cán bộ "tâm tư" cho thấy đây là vấn đề nghiêm trọng nảy sinh trong quá trình tinh gọn.

Tác động chính trị

Giáo sư Thayer cho rằng ông Tô Lâm có thể gặp phải sự phản đối từ những cá nhân bị mất chức, hoặc những doanh nghiệp và nhóm lợi ích bị ảnh hưởng, do chủ trương tinh gọn bộ máy.

"Tôi đã gặp một số quan chức cấp tỉnh sang thăm gia đình ở đây [Úc]. Và khi không có ai xung quanh, chúng tôi ngồi trò chuyện, thì họ nói rằng: 'Ông biết rồi đấy, nhiều người ở tuổi này tự dưng lại mất việc'," ông Thayer chia sẻ.

Giáo sư Vũ Tường, Trưởng Khoa Chính trị học, Đại học Oregon (Mỹ), đánh giá với BBC News Tiếng Việt vào cuối tháng Bảy rằng việc tinh gọn bộ máy và sáp nhập tỉnh thành của ông Tô Lâm có thể có động cơ chính trị nhằm "bảo đảm cho quyền lực của ông ấy được vững chắc và những chính sách của ông ấy được thi hành một cách nhanh gọn với các địa phương".

Ông Tường cho rằng có thể không phải tất cả mọi người ở trong Đảng, ở các địa phương đều ủng hộ ông Tô Lâm.

Liên quan tới vấn đề quyền lực chính trị, con số 200 ủy viên Trung ương Đảng của khóa 14 rất đáng chú ý. Con số này không thay đổi so với khóa 13 dù bối cảnh đã rất khác.

Do hàng loạt tỉnh thành, bộ, ngành và các cơ quan của Đảng và Quốc hội đã sáp nhập, từng có dự đoán rằng số lượng nhân sự của Trung ương Đảng sẽ giảm.

Cơ sở của dự đoán này là vì khoảng 30% số ủy viên Trung ương Đảng là bí thư các tỉnh thành. Con số này kết hợp với số suất cho các bộ, ngành và ban Đảng chiếm tỷ lệ rất lớn trong Trung ương Đảng.

Thế nhưng, sau khi giảm gần 50% số tỉnh thành và sáp nhập một số cơ quan chính quyền, cơ cấu số lượng ủy viên không hề thay đổi.

Những việc này diễn ra khi mà ông Tô Lâm đang được đánh giá là đang có quyền lực chính trị rất lớn.

"Vị thế chính trị của ông Tô Lâm đang rất vững chắc. Sau cuộc thanh trừng quy mô lớn, với 7 trong số 18 ủy viên Bộ Chính trị bị loại, ông đã tái lập Bộ Chính trị với những người ủng hộ và trung thành với mình. Giờ đây, ông có một Bộ Chính trị đúng như mình mong muốn," Giáo sư Zachary Abuza từ Đại học National War College (Mỹ) nhận định.

Tuy nhiên, do Việt Nam có mô hình tập thể lãnh đạo, nên trong nhiều vấn đề, bao gồm nhân sự, việc ban hành các nghị quyết, quy định vẫn cần phải có sự thông qua của Trung ương Đảng. Trong quá khứ, từng có trường hợp Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã thống nhất được Bộ Chính trị nhưng không có được sự đồng thuận của Trung ương Đảng - cơ quan có giai đoạn được coi là bị thủ tướng chi phối.

Dù đây là một trường hợp hiếm, nhưng không phải không thể xảy ra. Do đó, việc ông Tô Lâm đảm bảo được sự ủng hộ của Trung ương Đảng hiện tại và khóa sau là rất quan trọng.

Theo ông Abuza, ông Tô Lâm "rõ ràng có được sự ủng hộ từ Ban Chấp hành Trung ương Đảng hiện tại". Ông Thayer cũng có đánh giá tương tự.

Dưới thời ông Tô Lâm, ba thành viên Tứ Trụ đã bị Trung ương Đảng kỷ luật sau khi về hưu, chỉ dấu cho thấy ông đã thống nhất được sự đồng thuận trong cơ quan này.

Sự ủng hộ này là rất quan trọng vì nhiều lý do, một trong số đó là để tăng tốc việc thực hiện chính sách. Như đã nói ở trên, các ủy viên Trung ương Đảng đều là lãnh đạo cấp cao ở các bộ, ngành và địa phương. Có được sự ủng hộ của những người này, ông Tô Lâm sẽ thuận lợi hơn trong việc đưa ra những cải cách của mình, đúng theo tinh thần "vừa chạy vừa xếp hàng" mà ông đã lặp đi lặp lại nhiều lần trong thời gian qua, cũng như để tránh các ý kiến "bàn lùi" mà ông từng răn đe.

Một điều quan trọng nữa là Trung ương Đảng khóa này sẽ có tác động rất lớn tới nhân sự của Trung ương Đảng khóa sau.

Theo quy định, Trung ương Đảng khóa 13 sẽ là cơ quan giới thiệu một danh sách nhân sự cho Đại hội 14 bầu ra ủy viên Trung ương khóa 14. Danh sách ứng cử viên sẽ được bổ sung ở Đại hội 14 thông qua các quy trình đề cử và tự ứng cử, nhưng số lượng ứng cử viên phần lớn là từ danh sách của Trung ương Đảng khóa 13.

Vào ngày 31/7, ông Tô Lâm đã công bố rằng từ nay đến Đại hội 14, Trung ương sẽ tổ chức ba hội nghị để "chuẩn bị thật chu đáo" văn kiện, nhân sự cũng như giải quyết vấn đề cấp bách của đất nước.

Người đứng đầu Đảng cho biết cấp có thẩm quyền đang tính toán tăng cường ủy viên Trung ương cho một số vị trí, địa bàn, lĩnh vực quan trọng, chẳng hạn Quân đội sẽ được tăng số lượng ủy viên so với các khóa trước. Theo ông Tô Lâm, việc tăng ủy viên Trung ương trong quân đội là nhằm tăng cường sức mạnh cũng như sự lãnh đạo của Đảng.

Xét Trung ương Đảng các khóa gần đây, gồm 11, 12 và 13, ủy viên đại diện của Bộ Quốc phòng luôn đứng đầu, theo sau là Bộ Công an. Ví dụ, khóa 13 Trung ương Đảng có tới 23 ủy viên từ Bộ Quốc phòng, còn Bộ Công an có 6 người.

Tại Đại hội 14 sắp tới, số lượng đại biểu tham dự sẽ là 1.588 người, theo Quyết định số 341-QĐ/TW do Tổng Bí thư Tô Lâm ký ban hành.

Con số này không chỉ cao nhất trong lịch sử các kỳ đại hội mà còn phần nào cho thấy cách Đảng tái phân bổ cơ cấu trong thời kỳ hậu tinh gọn.

Theo Quyết định số 341, có 165 đại biểu là ủy viên Trung ương Đảng khóa 13, thuộc diện đương nhiên tham dự Đại hội 14; có 353 là đại biểu được bầu theo quy định (tại 11 đảng bộ tỉnh, thành phố không thực hiện hợp nhất và Đảng bộ hai cơ quan quan trọng là Đảng bộ Quân đội, Đảng bộ Công an Trung ương).

Còn lại, 1.070 đại biểu sẽ được chỉ định (tại 23 đảng bộ tỉnh, thành phố thực hiện hợp nhất và Đảng bộ các cơ quan Đảng Trung ương; Đảng bộ Chính phủ; Đảng bộ Quốc hội; Đảng bộ Mặt trận Tổ quốc, các đoàn thể Trung ương; đại biểu ở các đảng bộ ngoài nước).

Có sự phân bổ khác nhau về số đại biểu đối với các tỉnh thành sáp nhập và không sáp nhập.

Cụ thể, ở các đảng bộ tỉnh thành không sáp nhập, mỗi đảng bộ được phân bổ 13 đại biểu, còn ở các đảng bộ tỉnh thành hợp nhất từ hai đảng bộ được phân bổ 24 đại biểu. Trong khi đó, tại các đảng bộ ở những tỉnh thành sáp nhập từ ba đảng bộ, mỗi đảng bộ được phân bổ 35 đại biểu.

Riêng hai đảng bộ TP HCM và Hà Nội được thêm 10 đại biểu tham dự.

Đảng bộ Quân đội và Đảng bộ Công an Trung ương mỗi nơi được phân bổ thêm 10 đại biểu.

Nếu logic này được áp dụng cho cơ cấu ủy viên Trung ương Đảng - điều đến nay chưa được thông báo - sẽ có tổng cộng 23 tỉnh thành được cấp thêm lượng ủy viên, bao gồm cả tỉnh Hưng Yên, địa phương hiện đang có nhiều ủy viên Bộ Chính trị nhất.

Trước đây, trong một cuộc phỏng vấn vào tháng 9/2024, ông Thayer từng gợi ý rằng Bộ Chính trị gồm các đại diện từ một số nhóm: nhóm Hưng Yên, nhóm Nghệ An, nhóm Hà Tĩnh, nhóm miền Nam, nhóm quân đội và nhóm công an.

Tuy nhiên, từ thời điểm đó tới nay, nhân sự Bộ Chính trị đã có thêm hai người là ông Lương Tam Quang và ông Nguyễn Duy Ngọc. Đây là hai người có quê ở Hưng Yên và là các tướng công an. Do đó, trong cách phân loại của ông Thayer, dường như nhóm công an và Hưng Yên đã hợp nhất thành một, khiến sức mạnh chính trị gia tăng.

Bên cạnh đó, khác với tỉnh Hưng Yên, tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh không tiến hành sáp nhập, nên khả năng cao là sẽ không có thêm suất ủy viên Trung ương Đảng.

Theo BBC