Đảo Đông Cực và câu chuyện thật về hành động anh hùng bị lãng quên trong Thế chiến II

Ngày 1/10/1942, tàu hàng Lisbon Maru, khi đó được sử dụng để vận chuyển 1.816 tù binh chiến tranh người Anh sang Nhật Bản, đã bị một tàu ngầm Mỹ phóng ngư lôi ngoài khơi bờ biển Trung Quốc, mà không hề hay biết trên tàu có tù binh Đồng minh. Theo lời các nhân chứng sống sót, quân Nhật đã khóa chặt các cửa hầm giam trước khi rời tàu, bỏ mặc tù binh Anh bên trong.

Khi tàu Lisbon Maru chìm, các tù binh tìm cách thoát ra nhưng lại bị quân Nhật nổ súng ngăn cản. Nhờ sự giúp đỡ của ngư dân Trung Quốc từ các đảo gần đó, 384 người đã được cứu sống trên biển.

Những sự kiện có thật này là nguồn cảm hứng cho bộ phim tài liệu đầu tay của đạo diễn Trung Quốc Phương Lệ, The Sinking of the Lisbon Maru (Vụ chìm tàu Lisbon Maru), phát hành năm 2024 tại Trung Quốc và mới đây là bộ phim bom tấn Dongji Rescue (Đảo Đông Cực).

"Rõ ràng là khi đội tàu cá Trung Quốc xuất hiện và có khả năng làm chứng, quân Nhật đã ngừng bắn và bắt đầu cứu những người sống sót," ông Brian Finch nói.

Trong một cuộc phỏng vấn với Bảo tàng Chiến tranh Hoàng gia ở London, ông Jack Hughieson thuộc Hải quân Hoàng gia Anh kể lại rằng ông đã nghe thấy những người đàn ông bất hạnh còn mắc kẹt trong khoang tàu Lisbon Maru hát bài hành khúc thời chiến, It's a Long Way to Tipperary.

"Tôi vẫn còn nghe âm thanh ấy cho đến ngày nay," ông nói. "Giữa những tiếng la hét, tiếng kêu cứu, vẫn vang lên tiếng hát. Có thể nghe thấy từ dưới nước... tiếng gọi của những người sắp gặp Đấng Tạo hóa."

Lời kể của ông chỉ là một trong nhiều hồi ức xúc động của những người sống sót mà đạo diễn Phương Lệ đã dựa vào để thực hiện bộ phim tài liệu The Sinking of the Lisbon Maru.

Ông dành gần một thập kỷ nghiên cứu và làm bộ phim này, dựa trên cuốn sách của nhà sử học Tony Banham.

Ngoài lịch sử truyền khẩu, vị đạo diễn còn gặp gỡ gia đình các tù binh chiến tranh Anh đã tử nạn hoặc sống sót, và tìm thấy hai nhân chứng còn sống: cụ William Beningfield và cụ Dennis Morley, đều đã ngoài 90 tuổi.

Ông cũng gặp người cứu hộ Trung Quốc cuối cùng còn sống - cụ Lâm Á Căn, khi ấy 94 tuổi (cả ba đều qua đời trước khi bộ phim ra mắt).

Những người sống sót kể lại rằng binh lính Anh, sau khi thất thủ trong Trận Hong Kong và bị bắt làm tù binh, đã bị nhốt trong hầm tàu Lisbon Maru trong điều kiện vô cùng tồi tệ, như ông Morley mô tả, "gần như phải bơi trong phân".

Khi con tàu trúng ngư lôi và binh lính Anh bị bỏ mặc, một tù binh vốn là người bán thịt, còn giữ con dao bên mình, đã trèo lên cắt tấm bạt, mở đường cho một số người thoát ra.

Họ khống chế lính canh còn lại trên tàu, nhưng lập tức bị quân Nhật trên các thuyền gần đó nã súng.

"Bọn họ rất thích thú," Dennis Morley nói trong phim. "Chúng tôi chẳng khác nào bia tập bắn."

Nhờ sự xuất hiện của một đội tàu cá Trung Quốc từ quần đảo Chu Sơn, 384 tù binh Anh đã được cứu sống.

Thấy vậy, quân Nhật cũng bắt đầu tham gia cứu hộ, theo lời Thiếu tá Brian Finch – sử gia quân sự và cố vấn cho bộ phim The Sinking of the Lisbon Maru, đồng thời là nhà đồng sản xuất.

"Khi con tàu chìm dần, nước biển tràn vào phòng nồi hơi gây ra một vụ nổ lớn, và điều đó đã thu hút sự chú ý của ngư dân trên đảo," ông Finch kể lại với BBC.

"Vụ nổ hất những kiện vải xuống biển, người dân trên đảo vốn rất nghèo đã chèo thuyền ra vớt. Nhưng khi họ nhận ra có người đang chới với, họ lập tức quay sang cứu. Từ đó, cuộc cứu nạn diễn ra như một chiến dịch giải cứu chuyên nghiệp. Và rõ ràng là – điều này đã được nhiều nhân chứng xác nhận – rằng khi các tàu cá Trung Quốc xuất hiện và có thể chứng kiến, quân Nhật đã ngừng bắn và bắt đầu cứu tù binh. Ông Dennis Morley được phía Nhật cứu, nhưng ông khẳng định mình giữ được mạng sống thực sự là nhờ những ngư dân Trung Quốc."

Tám trăm hai mươi tám binh sĩ Anh đã chết trong ngày hôm đó, nhưng những người còn lại đã được cứu sống.

Câu chuyện này, cùng với vai trò của người dân Trung Quốc trong cuộc giải cứu, đã tạo hiệu ứng mạnh mẽ với công chúng Trung Quốc khi bộ phim tài liệu được công chiếu vào năm ngoái và thu về hơn 6 triệu USD phòng vé – con số hiếm hoi đối với một bộ phim dựa trên sự kiện lịch sử.

Hiện nay, bộ phim hành động Dongji Rescue cũng kỳ vọng có thể tận dụng sự quan tâm này.

'Một góc nhìn khác'

Bộ phim bom tấn hoành tráng, được quay bằng công nghệ Imax với kinh phí sản xuất 80 triệu USD, do anh Quản Hổ (tác giả của Black Dog [Cẩu trận], phim đoạt giải tại Cannes 2024) và đạo diễn truyền hình Phí Chấn Tường đồng đạo diễn.

Khác với phim tài liệu, tác phẩm này kết hợp yếu tố hư cấu. Dù được ghi hình tại chính địa điểm lịch sử nơi tàu Lisbon Maru chìm, với bối cảnh tái dựng trên đảo Đông Cực, gần một nửa thời lượng phim diễn ra dưới nước, xen lẫn một cốt truyện giả tưởng.

Trung tâm của câu chuyện là hai anh em anh hùng (do Ngô Lỗi và Chu Nhất Long thủ vai) – một người phát hiện và giải cứu các tù binh Anh, cùng một phụ nữ (Nghê Ni) dẫn đầu nhóm ngư dân giải cứu. Tất cả những tình tiết này đều không xảy ra trong thực tế.

"Một số thân nhân [của các binh sĩ Anh] mà tôi đã trò chuyện, sau khi xem phim, nói rằng họ rất khó chịu khi thấy cảnh ngư dân mở cửa hầm, vì điều đó làm giảm đi lòng dũng cảm và nỗ lực của chính các tù binh," ông Finch chia sẻ.

Bộ phim cũng có cảnh người dân trên đảo trả thù những kẻ chiếm đóng là quân lính Nhật tàn bạo, nhưng ông Finch nhấn mạnh: "Điều đó chưa từng xảy ra. Các hòn đảo đó không hề bị chiếm đóng, dù tôi hiểu rằng sự tàn bạo của quân Nhật là quá rõ ràng ở những vùng Trung Quốc từng bị họ chiếm đóng."

Phim Đảo Đông Cập được giới phê bình ca ngợi vì phần hình ảnh "tuyệt đẹp", nhưng đồng thời cũng vấp phải ý kiến hoài nghi về việc liệu phim có đi quá xa khỏi thực tế lịch sử.

John Berra viết trên tờ Screen Daily: "Bất kể sự dụng công về kỹ thuật được phô diễn, những chi tiết tô vẽ như vậy đã làm giảm đi sức mạnh cốt lõi của một câu chuyện độc đáo."

Tuy nhiên, đạo diễn Phí Chấn Tường cho rằng tác phẩm của ông chỉ nhằm đưa ra một góc nhìn khác.

Ông chia sẻ với BBC: "Bộ phim tài liệu, dù rất trung thực với sự thật lịch sử, lại chủ yếu tập trung vào lịch sử và binh sĩ Anh. Chúng tôi muốn tập trung khắc họa vai trò của ngư dân Trung Quốc, nên cần bổ sung tuyến truyện, sự kiện và cảm xúc vào câu chuyện."

Bộ phim cũng thể hiện cảnh những binh sĩ Anh xếp thành hàng và cúi chào để bày tỏ lòng biết ơn các ngư dân đã cứu họ. Theo lời đạo diễn, chi tiết này dựa trên lời kể của một ngư dân.

Ông nói: "Chúng tôi đã dành tám năm nghiên cứu, phỏng vấn một số ít ngư dân còn sống. Trong chiến tranh, họ phải sống trong cảnh nghèo đói cùng cực, nhưng vẫn chia sẻ lương thực và quần áo cho những người lính được cứu. Tôi nhớ rõ một nhân chứng kể rằng một binh sĩ Anh đã cúi chào ông ấy, vì không thể nói 'cảm ơn' bằng tiếng Trung, nên đã bày tỏ lòng biết ơn theo cách của một người lính."

Phần lớn binh sĩ Anh sống sót sau vụ chìm tàu vẫn bị đưa đi làm tù binh chiến tranh ở Nhật Bản (hơn 700 người còn sống đến ngày Nhật Bản đầu hàng).

Thế nhưng, câu chuyện kết thúc với một bước ngoặt bất ngờ: trong hỗn loạn, ba binh sĩ Anh biết nói tiếng Trung đã được giấu trong một hang động trên đảo, sau đó được quân kháng chiến đưa qua đất liền Trung Quốc và cuối cùng tìm thấy tự do.

"Đó thực sự là một hành động dũng cảm phi thường của người Trung Quốc," Brian Finch nói.

Ông cho biết thêm, thuyền trưởng tàu Lisbon Maru - ông Kyoda Shigeru - đã bị kết án bảy năm tù vào năm 1946, trong khi Trung úy Wada Yoshio, người phụ trách việc áp giải tù binh, đã chết trước khi bị đưa ra xét xử.

Theo bằng chứng tại phiên tòa Shigeru, ông khẳng định rằng ông đã xin phép để cho tất cả mọi người, kể cả binh sĩ Anh, rời khỏi tàu, và rằng ông "vô cùng hối hận vì đã gây ra rắc rối và khó khăn cho các tù binh chiến tranh".

Trong phim tài liệu của đạo diễn Phương Lệ, các con của ông Shigeru cũng xuất hiện, mô tả cha mình là "một người đã sống trong đau khổ".

Tàu Lisbon Maru chưa bao giờ được trục vớt, nhưng một đài tưởng niệm vụ chìm tàu đã được khánh thành vào tháng 5/2025.

Ông Finch cho rằng nguyên nhân khiến câu chuyện ít được biết đến nằm ở sự khiêm nhường của những người lính ở cả hai phía:

"Tôi nghĩ là khi các tù binh Anh từ Viễn Đông trở về, có lẽ thậm chí một năm sau chiến tranh, họ không được đón nhận như những anh hùng. Và có lẽ nhiều người không muốn kể lại trải nghiệm của mình, họ chỉ muốn tiếp tục cuộc sống."

Ông nhấn mạnh: "Dù hành động của ngư dân Trung Quốc quả thật anh hùng, nhưng cũng chính là điều mà bất kỳ cộng đồng ngư dân nào trên thế giới đều sẽ làm. Họ hiểu sự hiểm nguy của biển cả. Nếu thấy ai đó ở dưới nước, suy nghĩ đầu tiên của họ là phải cứu lấy người đó."

Phim Đảo Đông Cực ra mắt tại Mỹ và Anh vào ngày 22/8.

Bộ phim tài liệu The Sinking of the Lisbon Maru hiện đang được phát trực tuyến tại Vương quốc Anh trên Odyssey Chinese Cinema, nhân dịp kỷ niệm 80 năm Ngày Chiến thắng Nhật Bản.

Theo BBC