Lịch sử kỳ lạ của phong trào chống vắc xin

Kể từ thuở bình minh của lịch sử loài người, loài người chúng ta đã bị những loại virus khủng khiếp và bệnh dịch chết người bao vây.

Đậu mùa - một căn bệnh do virus gây ra với biểu hiện là những nốt mụn mủ đau đớn khắp cơ thể, là một trong những căn bệnh gây tử vong cao nhất, ước tính đã cướp đi sinh mạng của 300 triệu người chỉ riêng trong thế kỷ 20.

Căn bệnh này đã giết chết khoảng một phần ba số người bị nhiễm. Trong số những người sống sót, một phần ba bị mù. Hầu hết đều mang sẹo suốt đời.

Sự giàu có và khoảng cách địa lý đều không phải là lá chắn để chống lại căn bệnh. Trong số những nạn nhân của nó có Hoàng đế Joseph I của Áo, Vua Louis I của Tây Ban Nha, Hoàng hậu Mary II của Anh, Vua Louis XV của Pháp và Sa hoàng Peter II của Nga. Đến những năm 1800, bệnh đậu mùa đã giết chết trên 400.000 người/năm trên toàn thế giới.

Khi bác sĩ người Anh Edward Jenner phát triển phiên bản vắc xin đậu mùa đầu tiên vào năm 1796, ông hy vọng rằng mình có thể thay đổi lịch sử. Ông đã quan sát thấy những người vắt sữa có khả năng miễn dịch kỳ lạ với bệnh đậu mùa, có thể là do họ đã từng nhiễm đậu mùa bò - một loại virus có liên quan nhưng ít nguy hiểm hơn nhiều.

Để kiểm chứng ý tưởng rằng ông có thể tạo ra khả năng miễn dịch đậu mùa theo cách này, ông đã lấy mẫu từ vết loét đậu bò của một người vắt sữa và tiêm vào cánh tay của một đứa trẻ tám tuổi – một thí nghiệm không thể chấp nhận được theo tiêu chuẩn đạo đức y khoa hiện đại.

Cậu bé đã miễn dịch với bệnh đậu mùa. Jenner đặt tên cho phương pháp này theo tiếng Latin có nghĩa là "con bò", vacca – và vắc xin đầu tiên đã ra đời.

"Sự chấm dứt của bệnh đậu mùa, tai họa khủng khiếp nhất của loài người, hẳn phải là thành quả cuối cùng của việc này", ông Jenner viết vào năm 1801. Và ông đã đúng. Năm 1980, sau một chiến dịch y tế công cộng kéo dài hàng thập kỷ, bao gồm cả việc tiêm chủng rộng rãi, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã tuyên bố bệnh đậu mùa đã được xóa bỏ. Đây vẫn là căn bệnh truyền nhiễm duy nhất đạt được mục tiêu này.

Một loạt các loại vắc xin khác đã được phát triển để chống lại các bệnh khác, từ cúm đến nhiễm trùng do virus papilloma ở người gây ra một số bệnh ung thư và virus Sars-COV-2 gây ra Covid-19.

Trong 50 năm qua, ước tính 154 triệu sinh mạng đã được cứu sống nhờ vắc xin, theo một nghiên cứu gần đây.

Tuy nhiên, sự phản đối vắc xin - hoặc sự do dự trong việc chấp nhận chúng đang lan rộng và tăng lên ở nhiều nơi trên thế giới, thậm chí lan đến các nhánh cao nhất của chính phủ chịu trách nhiệm về cải thiện sức khỏe cộng đồng.

Tuần này, Bộ trưởng Y tế Hoa Kỳ Robert F. Kennedy Jr đã bị Ủy ban Tài chính Thượng viện chất vấn về chính sách vắc xin của mình, dẫn đến những cuộc tranh cãi nảy lửa. Cùng ngày, Tổng Y sĩ Florida cũng công bố kế hoạch chấm dứt lệnh bắt buộc tiêm vắc xin tại tiểu bang này.

Vậy, đây có phải là một hiện tượng mới xuất hiện gần đây, hay sự ngờ vực đối với vắc xin đã tồn tại từ lâu đời như chính những mũi tiêm chủng? Tại sao chúng lại vấp phải sự phản đối từ một bộ phận tương đối nhỏ nhưng lại có tiếng nói trong công chúng? Và những lập luận này đã phát triển như thế nào? Bài viết này sẽ điểm lại lịch sử lâu dài và kỳ lạ của phong trào chống vắc xin.

Trở lại đầu những năm 1800, một loạt các thí nghiệm có kiểm soát của Jenner và các bác sĩ khác đã nhanh chóng cho thấy việc tiêm chủng cực kỳ hiệu quả, mang lại khả năng miễn dịch chống lại bệnh đậu mùa cho hơn 95% số người được tiêm chủng. Các cơ quan y tế công cộng trên toàn thế giới đã hành động để triển khai chương trình này.

Tại Vương quốc Anh, một loạt các Đạo luật Tiêm chủng, được thông qua vào các năm 1840, 1853 và 1871, trước hết miễn phí việc tiêm chủng cho trẻ em, sau đó là bắt buộc.

Nhưng ngay lập tức, một thách thức khác lại xuất hiện: hàng loạt các liên đoàn phản đối tiêm chủng xuất hiện trên khắp cả nước.

Họ đã xuất bản những tập sách nhỏ với tiêu đề khiêu khích và phù hợp với phong cách gothic thời Victoria, như Vaccination, a Curse and Horrors of Vaccination, các tờ rơi, sách và thậm chí cả tạp chí chống tiêm chủng, bao gồm The Anti-Vaccinator (1869) và The Vaccination Inquirer (1879).

Hãy nghĩ đến "phong trào phản đối tiêm chủng", bạn có thể hình dung ra những cuộc biểu tình công khai, các vụ kiện tụng hoặc những tuyên bố gây tranh cãi về vắc xin Covid-19.

Nhưng lịch sử phản đối vắc xin đã có từ lâu, bao gồm các cuộc bạo loạn phản đối vắc xin ở Anh những năm 1850, Canada những năm 1880 và Mỹ những năm 1890. Năm 1905 tại Boston, Hoa Kỳ, sự phản đối tiêm chủng đã dẫn đến các cuộc biểu tình rộng khắp và một vụ kiện tại Tòa án Tối cao, sau đó được coi là hợp hiến.

Điều thú vị là, sự phản đối ý tưởng tiêm chủng đã tồn tại ngay cả trước khi vắc xin ra đời. Phương pháp tiêm chủng biến thể - tiền thân của tiêm chủng hiện đại, sử dụng vật liệu từ nạn nhân đậu mùa để tạo ra phản ứng và khả năng miễn dịch ít nghiêm trọng hơn - đã được ra mắt ở Anh và Mỹ vào những năm 1720.

Nó ngay lập tức vấp phải sự chỉ trích dữ dội. Trong một bài giảng đầy phẫn nộ năm 1722 có tựa đề "Thực hành Tiêm chủng Nguy hiểm và Tội lỗi", mục sư người Anh Edmund Massey khẳng định rằng bệnh tật là sự trừng phạt và báo ứng của Chúa.

Bất kỳ biện pháp nào nhằm ngăn ngừa bệnh đậu mùa đều là một "chiến dịch ma quỷ" - một hành động tương tự như sự báng bổ trắng trợn.

Sự phản đối tiêm chủng không chỉ là hình thức phản đối duy nhất. Sau khi Jenner sáng chế ra vắc-xin, một luận điệu phổ biến là nên tránh tiêm chủng vì chúng "phi tự nhiên".

Điều này khiến vắc xin trở thành nạn nhân mới nhất của ngụy biện "thuyết phục tự nhiên", một thủ thuật tu từ gán ghép một thứ gì đó là "tốt" vì nó tự nhiên (và "xấu" nếu người ta nghĩ rằng nó không tự nhiên).

Đây không phải là một lập luận logic - asen, Ebola và uranium là những chất hoàn toàn tự nhiên nhưng lại là những chất bổ sung không nên cho vào ngũ cốc ăn sáng.

Một số nhà phê bình cũng tin rằng vắc xin không chỉ thay đổi khả năng phòng vệ của bạn trước bệnh tật mà còn bằng cách nào đó biến đổi chính cơ thể bạn. Trong một hình minh họa từ năm 1802, những bệnh nhân được tiêm vắc xin đậu mùa được mô tả là biến thành bò.

Đây là một trong những nguồn gốc của luận điệu "vắc xin làm thay đổi vĩnh viễn DNA của bạn", David Gorski, bác sĩ phẫu thuật và biên tập viên của tạp chí Science-Based Medicine, cho biết.

"Rõ ràng là khi đó họ không biết về DNA, nhưng ý tưởng cho rằng vắc xin bằng cách nào đó có thể thay đổi bản chất của bạn là một quan niệm chống vắc xin đã có từ rất lâu."

Những tuyên bố rằng vắc xin là chất độc cũng rất phổ biến. "Thà ở tù còn hơn bị đầu độc" là một biểu ngữ thường được giương cao trong các cuộc biểu tình.

Những người khác tuyên bố, không có bằng chứng, rằng tiêm chủng là một mưu đồ bí mật của các bác sĩ để làm giàu cho bản thân, mặc dù điều này rõ ràng là sai và là một sự xúc phạm đối với những người tiên phong, như ông Jenner, người đã từ chối lợi nhuận ngừng tiêm vắc-xin.

Nhiều bác sĩ thời đó cảm thấy thất vọng vì sự phổ biến của những tuyên bố sai lệch như vậy. "Những điều sai trái này... cản trở sự tiến bộ của khám phá sáng giá nhất từng được thực hiện", bác sĩ John Redman Coxe than thở vào năm 1802.

Khiếu nại của ông rất giống với nhận định của WHO, hai thế kỷ sau đó: "Cách giải quyết phong trào chống vắc xin đã là một vấn đề kể từ thời Jenner. Về lâu dài, cách tốt nhất là bác bỏ những cáo buộc sai lầm càng sớm càng tốt bằng cách cung cấp dữ liệu khoa học có giá trị. Điều này nói dễ hơn làm, vì kẻ thù trong trò chơi này chơi theo những quy tắc thường không phải là quy tắc của khoa học."

Nhưng cũng có những lý do khác cho chiến dịch chống vắc xin. Một trong những lập luận lớn nhất xoay quanh mối lo ngại về quyền tự chủ của cơ thể và quyền tự do cá nhân.

Trên thực tế, các liên minh chống vắc xin bắt đầu như một phản ứng chống lại các quy định tiêm vắc xin của chính phủ, cũng như phản ứng dữ dội đối với sự phát triển của lĩnh vực y tế nói chung, theo nhà khoa học về vắc xin đoạt giải Nobel, Peter Hotez, giáo sư nhi khoa và virus học phân tử tại Đại học Y Baylor ở Texas, Hoa Kỳ.

Ông Hotez cho biết, đó là "phong trào tự do chăm sóc sức khỏe bắt đầu vào đầu những năm 1800 như một giải pháp thay thế cho y học khoa học".

Đặc biệt, lập luận về "tự do cá nhân" có vẻ đặc biệt hấp dẫn đối với cư dân Stockholm, Thụy Điển - chỉ có 40% trong số họ được tiêm vắc xin phòng bệnh đậu mùa vào năm 1873, trong khi ở phần còn lại của đất nước, 90% dân số bị bệnh.

Năm sau, một đợt bùng phát bệnh đậu mùa lớn đã tấn công Thụy Điển, dẫn đến số người chết là 330 trên 10.000 cư dân của Stockholm – tỷ lệ tử vong cao gấp hơn 10 lần so với phần còn lại của Thụy Điển. Sau khi dịch bệnh bùng phát, Stockholm chứng kiến ​​sự gia tăng mạnh mẽ về số lượng người tìm kiếm vắc-xin.

Nhiều kết quả về y tế công cộng đã được cải thiện trong thế kỷ 19. Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh và trẻ em, đặc biệt, đã giảm đáng kể. Phần lớn điều này là nhờ vắc xin đậu mùa: vì sự bất cân xứng của virus đã giết chết trẻ em, nên việc bảo vệ chống lại nó đã mang tính đột phá.

Việc tiêm chủng giúp cải thiện sức khỏe trẻ em vẫn đúng trong thời gian gần đây - góp phần giảm ít nhất 40% tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh trong 50 năm qua.

Tuy nhiên, phong trào chống vắc xin đã phủ nhận mọi bằng chứng về hiệu quả của vắc-xin, cho rằng những cải thiện đó là do những yếu tố như vệ sinh được cải thiện. Vào cuối những năm 1800 tại Leicester, những người vận động chống vắc xin khẳng định rằng việc cách ly và báo cáo bắt buộc - những biện pháp được cho là phải áp dụng cùng với tiêm chủng - là đủ.

Sau đợt bùng phát năm 1894, những người ủng hộ tuyên bố chiến lược này là một chiến thắng: 20,5 trên 10.000 người dân bị nhiễm bệnh.

Tuy nhiên, họ đã bỏ qua thực tế là nhân viên y tế đã được tiêm phòng, và trẻ em là đối tượng bị ảnh hưởng không cân xứng, với hai phần ba số ca bệnh ở Leicester là trẻ em.

Ngược lại, London, nơi phần lớn dân số đã được tiêm chủng, lại có ít trẻ em mắc bệnh hoặc tử vong hơn hẳn. Tỷ lệ mắc sởi chung của thành phố cũng chỉ bằng một phần tư Leicester, ở mức 5,5 trên 10.000.

Tuy nhiên, trong khi tiêm chủng đã khiến bệnh đậu mùa gần như tuyệt chủng ở một số nước châu Âu, sự bất bình đẳng trong việc tiếp cận vắc xin có nghĩa là nó vẫn tiếp tục gây ra sự tàn phá ở các nước nghèo hơn và các khu vực dưới sự cai trị của thực dân.

Một nỗ lực chung trên toàn thế giới nhằm xóa bỏ căn bệnh đã giết chết hơn hai triệu người mỗi năm vào giữa thế kỷ 20 đã bắt đầu vào năm 1959. Đến năm 1979, chương trình tiêm chủng toàn cầu bền vững đã xóa sổ hoàn toàn căn bệnh này.

Lần đầu tiên, một loại virus gây chết người được giới hạn trong sách lịch sử và một số mẫu được kiểm soát cẩn thận trong các phòng thí nghiệm nguy cơ sinh học.

Sự hiểu biết sâu sắc hơn về miễn dịch học trong thế kỷ 20 cũng chứng kiến ​​sự phát triển của vắc xin phòng ngừa các bệnh từng phổ biến như bại liệt và sởi, cứu sống hàng triệu sinh mạng mỗi năm cho đến ngày nay. Đến năm 1994, châu Mỹ đã hoàn toàn không còn bệnh bại liệt, tiếp theo là châu Âu vào năm 2002.

Tuy nhiên, phong trào phản đối vắc xin không hề biến mất. Thay vào đó, sự ra đời của thời đại thông tin - đặc biệt là mạng internet đã thổi luồng sinh khí mới vào một số thông điệp đầu tiên được lan truyền cách đây 225 năm.

Với sự ra đời của phương tiện truyền thông xã hội vào đầu những năm 2000, điều này chỉ trở nên trầm trọng hơn. Năm 2018, 9 trong số 10 người lớn ở Anh cho biết vắc xin an toàn và hiệu quả. Năm 2023, có 7 trên 10 người làm như vậy.

Nhưng ngay cả những người không chắc chắn có nên tin vào những tuyên bố sai lệch hoặc gây hiểu lầm về vắc xin hay không cũng có thể bị ảnh hưởng.

Chỉ cần tiếp xúc với các thuyết âm mưu chống vắc xin là một yếu tố dự báo mạnh mẽ về việc cha mẹ có tiêm chủng cho con cái hay không. Năm 2019, WHO đã tuyên bố sự do dự tiêm chủng là một trong 10 mối đe dọa hàng đầu thế giới đối với sức khỏe cộng đồng.

Ví dụ, bệnh sởi có khả năng lây nhiễm cao đến mức mỗi ca bệnh đơn lẻ dẫn đến 12-18 ca bệnh khác, đòi hỏi hơn 95% dân số phải được tiêm vắc xin để tạo ra một bức tường lửa bảo vệ những người dễ bị tổn thương và ngăn ngừa bùng phát dịch (thường được gọi là "miễn dịch cộng đồng").

Vào năm 2000, tỷ lệ tuân thủ tiêm chủng cao tại Hoa Kỳ đã đồng nghĩa với việc căn bệnh này gần như được tuyên bố loại trừ. Nhưng kể từ đó, tỷ lệ bao phủ đã giảm xuống dưới mức miễn dịch cộng đồng ở nhiều cộng đồng.

25 năm sau, Hoa Kỳ đang phải đối mặt với số lượng các đợt bùng phát dịch bệnh ngày càng tăng nhanh chóng, đã gây ra cái chết của một trẻ em chưa được tiêm vắc xin - ca tử vong ở trẻ em đầu tiên kể từ năm 2003, và ca tử vong đầu tiên do bệnh sởi kể từ năm 2015 - và cái chết của một người lớn khác chưa được tiêm vắc xin. Vào tháng Bảy, số ca mắc sởi được báo cáo tại Hoa Kỳ đã đạt mức cao kỷ lục 33.

Mặc dù phong trào phản đối vắc xin có vẻ hiện đại ngày nay, nhưng nhiều lập luận của nó vẫn gợi nhớ đến những lời sáo rỗng thời Victoria – từ lập luận cho rằng bất kỳ ai ủng hộ vắc xin đều được ngành công nghiệp dược phẩm mua chuộc, cho đến tuyên bố sai lầm rằng những cải thiện sức khỏe cộng đồng khác đã khiến vắc xin trở nên không cần thiết.

Gorski cho biết, sự phổ biến của những luận điệu này là một lời nhắc nhở về sự dai dẳng, ngoan cố của thông tin sai lệch về sức khỏe.

"Sự do dự và sợ hãi dẫn đến tỷ lệ tiêm chủng thấp là một điều vô cùng dai dẳng và bị thông tin sai lệch thúc đẩy", ông nói. Nếu những quan điểm này tiếp tục lan rộng, ông nói, dịch sởi ở Mỹ có thể chỉ là sự khởi đầu.

David Robert Grimes là phó giáo sư thỉnh giảng về y tế công cộng tại Trinity College Dublin và là tác giả của cuốn sách The Irrational Ape: Why we fall for disinformation, vaginal theory, and propaganda.

Theo BBC