Khi đại tướng công an Tô Lâm lên làm tổng bí thư vào đầu tháng 8 năm ngoái, không ít nhà quan sát đã đề cập tới viễn cảnh nhà nước công an trị càng được củng cố ở Việt Nam.
Trong lịch sử Việt Nam, chưa từng có tổng bí thư nào có xuất thân từ công an như ông Tô Lâm
Tuy nhiên, ông cũng đã cho thấy những tầm nhìn thực dụng hơn so với người tiền nhiệm, với trọng tâm đặt vào kinh tế, công nghệ.
Mới hơn một năm trước, ông Tô Lâm chủ yếu được biết đến là Bộ trưởng Công an và là người thực thi chính trong chiến dịch chống tham nhũng "đốt lò" của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng.
Nhưng giờ đây, ông đã trở thành nhà lãnh đạo có quyền lực bao trùm kể từ sau khi chính thức được bầu làm người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam vào ngày 3/8/2024.
Một vài năm trước, ông Tô Lâm, trong bộ cảnh phục Đại tướng công an, được biết đến là một ông trùm an ninh. Tên của ông được nhắc đến liên quan đến nhiều chiến dịch của an ninh, trong đó có vụ bắt cóc ông Trịnh Xuân Thanh ở thủ đô Berlin của Đức.
Hình ảnh đó đã thay đổi.
Chừng một năm qua, ông xuất hiện là một nhà cải cách mạnh mẽ, nổi bật với cuộc "sắp xếp lại giang sơn" và phát triển kinh tế để đưa đất nước bước vào giai đoạn mà ông gọi là "kỷ nguyên vươn mình".
Kể từ khi lên nắm quyền, hình ảnh của Tổng Bí thư Tô Lâm tràn ngập trên truyền thông trong mọi lĩnh vực từ chính trị, kinh tế, xã hội, từ đối nội đến đối ngoại.
Tròn một năm ông Tô Lâm giữ chức Tổng Bí thư, BBC News Tiếng Việt nhìn lại những dấu ấn và thách thức ông đối mặt, trong bối cảnh Đảng chuẩn bị cho Đại hội 14 đầu năm tới.
Thay đổi hay không thay đổi?
Một số nhà bình luận đã tỏ ra bất ngờ khi một đại tướng công an với bàn tay sắt giờ đây lại quyết liệt thúc đẩy đổi mới sáng tạo, phát triển kinh tế tư nhân, cải cách thể chế và đối ngoại linh hoạt.
Những chủ trương đó của ông đã nhanh chóng được Quốc hội thể chế hóa và Chính phủ lập tức thực thi.
Một cuộc đua "vừa chạy vừa xếp hàng" trong việc sắp xếp các bộ ngành, tinh giản các ban Đảng và các đoàn thể, sáp nhập địa phương, bỏ cấp huyện, hợp nhất xã... được thực hiện khẩn trương. Ngay cả việc sáp nhập tỉnh, kế hoạch ban đầu là từ 1/9, nhưng tiến độ đã được đẩy nhanh đến thời điểm 1/7, sớm 2 tháng.
Những chuyến công du đến các đối tác quan trọng như Trung Quốc, Mỹ, Nga, Pháp... của ông Tô Lâm trên cương vị nhà lãnh đạo đảng cũng thể hiện rất khác với một Tô Lâm của Bộ Công an trong vai một người tháp tùng trước đây.
Theo nhà quan sát chính trị Việt Nam lâu năm Carl Thayer, những gì Tổng Bí thư Tô Lâm đang thực hiện đã vượt qua người tiền nhiệm Nguyễn Phú Trọng.
"Tôi nghĩ điều đó khiến nhiều người bất ngờ vì ông ấy có xuất thân từ ngành công an, người ta nghĩ mọi thứ vẫn sẽ như cũ [kể từ khi ông ấy lên nắm quyền], nhưng đây là một thay đổi phi thường mà tôi phải công nhận và khâm phục", ông Thayer, giáo sư danh dự tại Đại học New South Wales, Úc nói với BBC.
Giáo sư Vũ Tường, trưởng khoa Chính trị học, đại học Oregon, (Mỹ) cho biết ông cũng bất ngờ khi thấy ông Tô Lâm đưa ra những chính sách về đổi mới công nghệ hay phát triển kinh tế tư nhân.
Đặc biệt, về sáp nhập tỉnh thành, ông Tường đánh giá, trong bối cảnh chính trị Việt Nam, chính sách đó là "khá mạnh mẽ" và "đáng hoan nghênh" nhằm giảm bớt số lượng công chức quá nhiều, khiến ngân sách tốn kém nhưng hiệu quả lại không cao, nếu không muốn nói là lực cản của phát triển.
"Nhìn chung, về tinh thần và cách làm thì khá là táo bạo và nhanh. Đó là một cái điều mà làm cho giới quan sát ngạc nhiên là ông Tô Lâm có thể làm được như vậy", giáo sư Vũ Tường nói với BBC.
Tuy nhiên, giáo sư Alexander Vuving từ trung tâm nghiên cứu an ninh Châu Á - Thái Bình Dương Daniel K. Inouye thuộc Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ, lại cho rằng ông Tô Lâm không thay đổi mà "vẫn là ông Tô Lâm trước đây".
"Chỉ có điều là khi còn làm Bộ trưởng Công an, một ủy viên Bộ Chính trị, thì ông ấy không thi thố được những gì mà ông đã làm khi giữ chức Tổng Bí thư, nhất là những cái không phải địa hạt của ông ấy", chuyên gia này nhận định.
Theo giáo sư Vuving, ông Tô Lâm từ lâu đã là một người cải cách, nhưng không phải là theo xu hướng tự do, mà phần nào giống như những nhà lãnh đạo kiểu Park Chung-hee (người biến Hàn Quốc từ nghèo đói thành con rồng châu Á) hay Lý Quang Diệu (nhà thiết kiến sự phú cường của Singapore).
Ông Tô Lâm cũng đã có tham vọng khi đặt mục tiêu đưa Việt Nam trở thành quốc gia phát triển, có thu nhập cao vào năm 2045.
Để đạt được thu nhập bình quân đầu người 20.000 USD từ mức chưa đến 5.000 USD hiện tại trong vòng 20 năm tới là một thách thức không nhỏ.
Nhưng một loạt các cải cách, đặc biệt là giải quyết điểm nghẽn thể chế và thúc đẩy kinh tế tư nhân, mà ông Tô Lâm đang thực hiện tỏ rõ quyết tâm đó.
Hiện vẫn chưa rõ liệu ông Tô Lâm có thực sự cam kết trở thành một nhà cải cách theo mô hình của Lý Quang Diệu ở Singapore hay không, dù người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam có đề cập đến ý tưởng này, theo Tiến sĩ Thủy Nguyễn từ Trung tâm Nghiên cứu Việt-Mỹ, Đại học Oregon, Mỹ.
Giáo sư Vũ Tường, người điều hành Trung tâm Nghiên cứu Việt-Mỹ tại đại học Oregon, đánh giá rất khó để so sánh ông Tô Lâm với những nhà cải cách của Hàn Quốc hay Singapore, vì mỗi người ở trong một hoàn cảnh khác nhau.
Theo ông, những người như Lý Quang Diệu hay là Park Chung-hee có nền tảng giáo dục khác với ông Tô Lâm xuất thân từ ngành an ninh, chính vì thế "họ có tầm nhìn rất xa", trái với tư duy nhiệm kỳ thường thấy ở giới lãnh đạo Việt Nam.
"Qua những gì mà ông Tô Lâm đã làm thì tôi thấy là những cái cải cách của ông ta có nhiều hình thức hơn là thực chất", ông Tường nêu quan điểm.
Chẳng hạn, vị giáo sư chính trị cho rằng việc ông Tô Lâm "cổ võ kinh tế tư nhân" là "điều đúng và đáng ra nên làm từ lâu", nhưng khi xem vào chính sách cụ thể thì "kinh tế tư nhân chỉ là khẩu hiệu", mà "thực tế là dựa vào những tập đoàn lớn, trước giờ phát triển là nhờ kinh doanh bất động sản chứ không phải là do họ tạo ra những sản phẩm có nhiều giá trị cho xã hội".
Ông Tô Lâm thời còn làm Bộ trưởng Công an Việt Nam
Tập trung quyền lực
Khi ông Tô Lâm nhậm chức Tổng Bí thư vào tháng 8/2024, Giáo sư Zachary Abuza từ trường National War College (Mỹ) đã nói với BBC rằng tân lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam "rất thích trường hợp của Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình", người vừa là tổng bí thư, vừa làm chủ tịch nước, vừa đại diện hình ảnh Trung Quốc trên trường quốc tế.
Trên thực tế, ông Tô Lâm cũng đồng thời giữ hai chức vụ này trong thời gian gần 3 tháng (8/2024-10/2024).
Việc củng cố quyền lực của ông Tô Lâm được thừa hưởng nhiều thành quả từ chiến dịch đốt lò của ông Nguyễn Phú Trọng khi tập trung quyền lực vào vai trò cá nhân của tổng bí thư.
Hàng loạt các đối thủ chính trị của ông như Nguyễn Xuân Phúc, Võ Văn Thưởng, Vương Đình Huệ cũng đã ngã ngựa.
Khi lên làm Tổng Bí thư, ông Tô Lâm cũng đã đưa hai tướng công an, cùng quê Hưng Yên, vào Bộ Chính trị, nắm giữ những vị trí quyền lực chủ chốt là Bộ trưởng Công an và Chủ nhiệm Ủy ban Kiểm tra Trung ương.
Tiến sĩ Thủy Nguyễn nhận định trong gần một năm qua, việc ông Tô Lâm trực tiếp tham gia vào hầu hết các quyết sách lớn đã trở thành "điều bình thường".
"Chính sách kinh tế không còn là lĩnh vực riêng của Thủ tướng, và ngay cả những vấn đề mang tính nghi lễ quan trọng của quốc gia cũng không còn chỉ do Chủ tịch nước đảm nhận", chuyên gia này nhận định.
Theo giáo sư Vũ Tường, đằng sau việc cải tổ bộ máy chính quyền, hợp nhất các ban Đảng và sáp nhập các địa phương "có thể là động cơ chính trị" của ông Tô Lâm, giúp ông sắp xếp lại nhân sự theo ý muốn, nhằm củng cố quyền lực cá nhân và đẩy nhanh việc thực thi các chính sách của ông tại địa phương.
"Điều rõ ràng là ông Tô Lâm đang tập trung quyền lực với tốc độ và quy mô chưa từng thấy kể từ thời kỳ Đổi Mới", Tiến sỹ Thủy Nguyễn nhận định.
Nhưng điều khác biệt là trong khi ở Trung Quốc ông Tập Cận Bình đã sửa đổi hiến pháp bỏ giới hạn tối đa hai nhiệm kỳ đối với chức vụ chủ tịch nước, mở đường cho việc cầm quyền trọn đời, thì Việt Nam "chưa vượt qua ranh giới đó".
Theo giáo sư Thayer, Việt Nam đã cho phép Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng có thêm nhiệm kì thứ ba, nhưng không sửa đổi điều lệ của Đảng về giới hạn hai nhiệm kỳ mà chỉ thực hiện điều đó như một trường hợp ngoại lệ.
Ông Tô Lâm hiện đã 68 tuổi, vượt quá giới hạn độ tuổi tái cử đối với chức vụ Ủy viên Bộ Chính trị, điều kiện tiên quyết để trở thành Tổng Bí thư trong đại hội 14. Để tái cử, ông cần trở thành "một trường hợp đặc biệt".
"Ông Tô Lâm không đương nhiên trở thành Tổng Bí thư kế tiếp [sau một nhiệm kì 5 năm]. Điều đó phụ thuộc vào các đại biểu tại Đại hội Đảng, nhưng tôi sẽ không đặt cược cho khả năng chuyện đó không xảy ra. Ông Tô Lâm có 5 năm để chứng tỏ bản thân", giáo sư Thayer nói.
Tuy nhiên, chuyên gia này cũng nhấn mạnh rằng Việt Nam "luôn phản ứng khi quyền lực tập trung quá nhiều vào một cá nhân".
Giáo sư Vuving bổ sung rằng để ông Tô Lâm đưa ra được những "quyết sách có tính cách mạng và đi ngược lại lợi ích của rất nhiều người"… thì ông ấy "cũng phải có bàn tay sắt, phải có sự độc đoán, cũng phải sử dụng những biện pháp mạnh để buộc người ta phải chấp nhận".
"Đương nhiên là cái gì cũng có hai mặt", học giả từ trung tâm nghiên cứu của Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ nhấn mạnh, và cho rằng có nhiều rủi ro đối với việc tập trung quyền lực vào một cá nhân.
"Thứ nhất là khi quyền lực tập trung vào một người thì lợi ích của nhiều người khác sẽ không được đếm xỉa đến. Đứng về phía lợi ích của từng người thì lợi ích của một số đông không được đếm xỉa, nhưng đứng về phía lợi ích của cả một cộng đồng thì lại là câu chuyện khác.
"Thứ hai nằm ở chỗ chính sách của ông Tô Lâm đi đúng hay sai hướng. Nếu ông ấy chọn đúng con đường thì tốt, còn chọn sai thì hỏng", Giáo sư Vuving nói.
Giáo sư Vũ Tường đánh giá rằng có thể không phải tất cả mọi người ở trong Đảng, ở các địa phương đều ủng hộ ông Tô Lâm.
Tuy nhiên, các cải cách tinh gọn, sáp nhập của ông Tô Lâm "được tiến hành một cách chớp nhoáng, không kịp để cho những người hoặc những thế lực không ủng hộ ý tưởng đó cản trở".
"Đó là điều mà ông Tô Lâm có thể làm được nhưng những người khác trước đó không làm được. Đó là điều đáng khen", ông Tường cho biết.
Khi ông Tập Cận Bình đến Việt Nam vào tháng 4/2025, Tổng Bí thư Tô Lâm đã chủ trì lễ đón ông Tập tại Phủ Chủ tịch theo nghi thức cao nhất dành cho nguyên thủ quốc gia
Tốc độ cải cách 'chưa từng có'
Dưới thời ông Tô Lâm, mọi chuyện dường như đồng bộ và quyết liệt hơn. Từ chỉ đạo của tổng bí thư, đến nghị quyết của Đảng và sau đó là nghị quyết, chính sách của Quốc hội và thực thi từ Chính phủ đang rút ngắn khoảng cách, giảm bớt độ trễ.
Giáo sư Vuving cho rằng một lí do khiến tốc độ cải cách của ông Tô Lâm diễn ra nhanh chóng vì "gặp may" khi người tiền nhiệm đã dọn đường cho một môi trường chính trị thuận lợi cho ông Tô Lâm.
"Ông Nguyễn Phú Trọng đã phá vỡ rất nhiều những thể chế cũ vốn tạo nên sự giằng co giữa các phe phái, hội nhóm… Điều đó khiến cho một cá nhân trong cương vị tổng bí thư có thể làm được rất nhiều việc ghê gớm, những điều ở những thời trước như thời ông Nông Đức Mạnh là hơi khó", giáo sư Vuving nhận định.
Trong gần ba nhiệm kì, ông Nguyễn Phú Trọng đã tập trung quyền hành vào chức tổng bí thư, và khiến những ràng buộc lẫn nhau giữa các phe phái nhẹ đi rất nhiều.
Theo ông Vuving, "ngày xưa có Tam Trụ chứ chưa phải Tứ Trụ", phân chia đồng đều theo vùng miền Bắc - Trung - Nam, nhưng thế cân bằng đó "đến thời ông Trọng thì bị phá vỡ".
"Có những lúc trong "Tứ Trụ" không có đủ 3 thành phần Bắc - Trung - Nam. Tất cả những điều đó bị phá vỡ và đến khi ông Tô Lâm lên thì ông ấy được thừa hưởng những cái đó", giáo sư Vuving nêu dẫn chứng.
Điều đó cho phép ông Tô Lâm có thể đưa ra một loạt những quyết sách có tính cách mạng mà không gặp phải các thế lực cản trở.
Những cải cách của ông Tô Lâm đã được so sánh với thời kì Đổi Mới từ cuối thập niên 80.
"Tốc độ cải cách của ông Tô Lâm rất cao, chưa từng có trong lịch sử Việt Nam, và có thể là tương đương hoặc có phần còn mạnh bạo hơn thời kì đầu của Đổi Mới", giáo sư Vuving nhận định.
Đổi Mới được đánh giá là cuộc đột phá xóa bỏ cơ chế kế hoạch hóa tập trung, quan liêu bao cấp, chuyển sang kinh tế thị trường, mở cửa cho đầu tư nước ngoài bất kể chế độ chính trị - một bước ngoặt lớn so với việc chỉ mở cửa cho thành viên của khối Xô Viết, hay còn gọi là "phe xã hội chủ nghĩa" như cách gọi vào thời điểm đó.
"Khi nói chuyện với một số nguồn tin ở Việt Nam, tôi được biết rằng ông Tô Lâm đang tiếp nhận các tư vấn tương tự thời kỳ Đổi Mới", giáo sư Thayer nói với BBC.
Ông Thayer cho rằng rằng có thể dùng cụm từ "Đổi Mới 2" cho các chủ trương của ông Tô Lâm, nhấn mạnh rằng những thay đổi hiện tại mang tính đột phát tương tự như "Đổi Mới" vào cuối thập niên 80.
"Ông ấy nhận thấy cái bẫy thu nhập trung bình đang hiện hữu. Nếu không vượt qua được thách thức từ thuế quan của Trump, thì Việt Nam sẽ không thể đạt được các mục tiêu phát triển. Vì vậy, cần phải có một sự đột phá", nhà quan sát Việt Nam lâu năm đánh giá.
Giáo sư Vũ Tường lưu ý "cần chờ xem kết quả cuối cùng" về hiệu quả cải cách ra sao, có thực sự tinh gọn biên chế hay "chỉ là điều chuyển nhân viên từ chỗ này sang chỗ khác" như chuyện "lạm phát cấp phó".
Đường phố Hà Nội năm 1987, giai đoạn đầu của thời kỳ Đổi Mới
Một điều quan trọng phải kể đến là ông Tô Lâm xuất thân từ Bộ Công an, cơ quan mà ông lãnh đạo từ năm 2016-2024.
Bộ trưởng Bộ Công an là một chức danh quyền lực, có chân trong Bộ Chính trị và tham gia các cuộc họp đưa ra những quyết định trọng đại đối với nội bộ của Đảng và của đất nước.
Chính trường Việt Nam chứng kiến những cơn địa chấn long trời lở đất vào năm 2024, với việc hai nhân vật trong Tứ Trụ là Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng và Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ cùng hàng loạt lãnh đạo cấp cao mất chức.
Giáo sư Zachary Abuza khi đó đã nói với BBC rằng ông Tô Lâm đã "hạ gục hết nhà lãnh đạo này tới nhà lãnh đạo khác, doanh nhân này nối tiếp doanh nhân khác" bằng quyền lực của Bộ Công an.
Vì vậy, theo giáo sư Vuving, môi trường mới mà ông Nguyễn Phú Trọng tạo ra cộng với gốc rễ từ Bộ Công an khiến cho ông Tô Lâm hiện nay "có quyền lực vô song để có thể đưa ra những quyết sách có tính chất hết sức cách mạng mà không gặp phải những lực cản đáng kể".
Ngoài ra, không thể không nhắc đến sự đồng thuận rộng rãi về con đường ông Tô Lâm đang đi và những điều ông đang làm.
"Một lần nữa, phải nói rằng ông ấy là người lãnh đạo và đang thể hiện vai trò lãnh đạo, nhưng tôi thấy có một sự đồng thuận và ủng hộ phía sau ông ấy. Ta có thể thấy điều đó trong các cuộc bỏ phiếu của Ban Chấp hành Trung ương", giáo sư Thayer nhấn mạnh.
"Và nếu ông ấy không có bề dày kinh nghiệm trong lĩnh vực đó, thì chúng ta sẽ phải xem xét kỹ những người được bổ nhiệm vào các vị trí trống trong Bộ Chính trị, Ban Bí thư và các bộ trưởng mới trong chính phủ".
Theo nhà quan sát chính trị Việt Nam lâu năm này, giai đoạn này sẽ kết thúc khoảng vào tháng 9/2025, khi các tỉnh bắt đầu tổ chức đại hội Đảng cấp tỉnh và tiếp tục đi lên từ đó. Nói cách khác, ông ví von rằng đây mới chỉ là lúc chính quyền Tô Lâm "khởi động, lăn bánh" và đến cuối năm thì sẽ "tăng hết ga hết số".
Điểm nghẽn thể chế
Khi lên nắm quyền, ông Tô Lâm đã gây chú ý với câu nói: "Trong 3 điểm nghẽn lớn nhất hiện nay là thể chế, hạ tầng và nhân lực thì thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn".
Theo giáo sư Thayer, lời nói của người đứng đầu Đảng Cộng Sản Việt Nam không phải là lời nói suông.
"Tôi nghĩ ông ấy có khả năng thúc đẩy thực hiện việc đó, nhưng chắc chắn sẽ luôn có sự xung đột", ông nêu quan điểm.
Giáo sư Vuving đánh giá việc sáp nhập các tỉnh thành, vốn dĩ là một bước cải tổ hành chính lớn ảnh hưởng đến hàng triệu người dân cũng như hàng loạt quan chức, được cho là một việc vô cùng khó khăn.
Theo chuyên gia này, sáp nhập thì sẽ có nhiều người bị mất lợi ích, chẳng hạn như có người đang giữ chức vụ ở tỉnh này nhưng khi "mất tỉnh" thì mất luôn chức vụ, hoặc việc bỏ cấp huyện khiến cho "có bí thư huyện thì bị xuống bí thư xã".
"Những lực cản như vậy bình thường sẽ rất ghê gớm và các tổng bí thư chẳng ai làm được nhưng bây giờ ông Tô Lâm có một cơ hội có thể thực hiện được", ông Vuving đánh giá.
Giáo sư Vuving cũng cho rằng câu nói "thể chế là điểm nghẽn của điểm nghẽn" không hoàn toàn chỉ là dân tuý, mà đó còn là "nhận thức của cả một thế hệ".
Giải quyết điểm nghẽn này đã được một số chuyên gia đề nghị vào những năm khi Việt Nam chuẩn bị gia nhập WTO, nhưng vẫn "chưa làm được gì, bởi vì có những lực cản khá lớn", mà một trong những lực cản lớn là "lãnh đạo cũng không đủ dũng khí và quyết tâm để làm".
"Với những tuyên bố của ông Tô Lâm hiện nay tôi cũng nghĩ rằng là có lẽ ông ấy cũng đủ quyết tâm" ông Vuving nói.
Theo chuyên gia này, nếu muốn vươn mình, đạt được những cái mục tiêu trở thành nước công nghiệp hóa, trở thành nước thu nhập cao… thì ông Tô Lâm "chả có cách nào khác ngoài làm đúng câu chuyện đó thôi".
"Việc ông Tô Lâm làm cũng có tính cách mạng. Chúng ta chưa rõ kết quả thế nào nhưng hy vọng là họ [ông Tô Lâm và đội ngũ] sẽ phải mày mò, tìm tòi để đi vào con đường phù hợp", ông Vuving kết luận.
Song để biến điều này thành hiện thực đòi hỏi nhiều hơn là lời nói suông, liệu những nỗ lực của ông Tô Lâm sẽ đi đến đâu khi Việt Nam đang đối mặt với những rào cơ cấu lớn, từ những điểm nghẽn thể chế đến những biến động kinh tế toàn cầu?
Mời quý vị tìm hiểu trong bài viết tiếp theo của BBC, đánh giá liệu "Việt Nam có thể trở nên giàu trước khi già" dưới thời ông Tô Lâm.
Theo BBC
Comments powered by CComment