Ông Tô Lâm và Nghị quyết 68: Cải cách thực sự hay thông điệp dân túy?

Tuy nhiên, khát vọng xây dựng một đất nước phú cường đã trao cho thành phần kinh tế tư nhân một vai trò lớn hơn, khi Nghị quyết 68 - do Tổng Bí thư Tô Lâm ký ngày 4/5/2025 - xác định khu vực này là "một động lực quan trọng nhất" của tăng trưởng.

Nghị quyết 68 đặt mục tiêu 5 năm tới Việt Nam có 2 triệu doanh nghiệp, trong đó có ít nhất 20 doanh nghiệp lớn tham gia chuỗi giá trị toàn cầu.

Một số chuyên gia và nhà quan sát chia sẻ với BBC rằng ông Tô Lâm đang dẫn dắt Việt Nam theo hướng phát triển mới, tập trung vào đổi mới sáng tạo và nâng cao giá trị trong chuỗi sản xuất.

Để làm được điều đó, giới phân tích đang nhìn vào những động thái cải cách thể chế nhằm cải thiện môi trường kinh doanh tại Việt Nam.

Nhưng tôi nghĩ chúng ta đang thấy rõ rằng sự can thiệp quá mức của nhà nước đang làm chậm lại sự đổi mới", ông Carl Thayer, giáo sư danh dự từ Đại học New South Wales, Úc nhận định.

Giáo sư Vũ Tường, trưởng Khoa Chính trị học tại Đại học Oregon, nhận định kinh tế nhà nước còn thiếu hiệu quả và "không thể trở thành trụ cột bền vững cho nền kinh tế về lâu dài". Do đó, ông đánh giá việc ông Tô Lâm "cổ võ" [kinh tế tư nhân] là quyết định rất đúng đắn và đáng lẽ nên được thực hiện từ lâu".

Nhưng liệu Nghị quyết 68 là cải cách thực sự hay đó chỉ là một thông điệp dân túy, và lồng ghép trong đó là xây dựng một số nhóm lợi ích gắn liền với ban lãnh đạo mới?

Cải cách thực sự hay thông điệp dân túy?

Nền kinh tế Việt Nam có bốn "động lực" gồm kinh tế nhà nước, khối đầu tư nước ngoài (FDI), kinh tế tập thể và kinh tế tư nhân.

Giữ vai trò chủ đạo, các doanh nghiệp nhà nước được hưởng lợi lớn về nguồn lực tài nguyên, tín dụng và cả sức mạnh chính sách.

Giới đầu tư FDI, chiếm tỷ trọng lớn trong tổng giá trị xuất khẩu, luôn được ưu tiên đặc biệt, với nhiều chính sách "trải thảm đỏ" như ưu đãi thuế, đất đai và thủ tục hành chính đơn giản.

Ngược lại, khối kinh tế tư nhân dường như bị kìm hãm giữa hai lực lượng này, thiếu vắng các động cơ khuyến khích trong khi phải đối mặt với hệ thống quy định phức tạp và nguồn vốn hạn chế.

Chẳng hạn, theo một bài viết của nhà nghiên cứu Nguyễn Khắc Giang trên trang Fulcrum, xuất bản sau khi Nghị quyết 68 được ban hành, các doanh nghiệp tư nhân tại Việt Nam phải nộp thuế thu nhập với mức 20%, trong khi các doanh nghiệp FDI chỉ chịu mức thuế thu nhập doanh nghiệp trung bình là 12,3%.

Kinh tế tư nhân đã trải qua một chặng đường dài, từ việc bị hạn chế và chịu nhiều thành kiến, đến khi được công nhận từ thời kỳ Đổi Mới và dần trở thành "một thành phần quan trọng nhất" cũng như "đòn bẩy cho một Việt Nam thịnh vượng," như lời phát biểu của ông Tô Lâm.

Giờ là lúc Đảng muốn san bằng những cách biệt giữa các khối này và dựa vào tư nhân để đưa đất nước bước vào "kỷ nguyên vươn mình".

"Đột phá thể chế, pháp luật để đất nước vươn mình" hay "đừng để Việt Nam trở thành cứ điểm lắp ráp, gia công, là bãi rác về công nghệ của thế giới, trong khi doanh nghiệp trong nước không học hỏi được gì", là hai trong hàng loạt phát biểu của ông Tô Lâm được truyền thông trong nước đồng loạt trích dẫn.

Giáo sư Alexander L Vuving từ trung tâm nghiên cứu an ninh Châu Á - Thái Bình Dương Daniel K. Inouye (Daniel K. Inouye Asia-Pacific Center for Security Studies) thuộc Bộ Quốc phòng Hoa Kỳ) nói với BBC rằng những điều ông Tô Lâm nói "không hoàn toàn là dân tuý".

Theo chuyên gia này, những tư tưởng này "thật ra đã có từ bao nhiêu năm nay", nhưng đến bây giờ mới trở thành sự đồng thuận trong xã hội vì có nhiều lực cản trong đó có việc "lãnh đạo cũng không đủ dũng khí và quyết tâm để làm".

"Nếu muốn 'vươn mình', đạt được mục tiêu trở thành nước công nghiệp hóa, trở thành nước thu nhập cao… thì ông ấy chả có cách nào khác ngoài làm đúng câu chuyện đó thôi", giáo sư Vuving nhận định về quyết tâm của ông Tô Lâm.

Giáo sư Thayer đồng tình rằng những lời của ông Tô Lâm không phải là lời nói suông, vì theo ông, người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam hiện nay "có khả năng thúc đẩy thực hiện".

"Về lý thuyết, việc nhấn mạnh vào khu vực tư nhân là điểm sáng; thúc đẩy khoa học - công nghệ là kịp thời, đặc biệt trong các lĩnh vực như máy tính và AI; cải cách thể chế là ưu tiên đã quá trễ; và việc tăng cường quan hệ quốc tế, nhất là với Mỹ, là điều không thể tránh khỏi.

Tất cả điều đó, về mặt lý thuyết, đều hợp lý. Còn khả năng thực hiện được hay không lại là chuyện hoàn toàn khác", nhà quan sát Việt Nam lâu năm đánh giá.

Một điểm mà các nhà quan sát lưu ý là trong Nghị quyết 68 không có cụm từ "chủ nghĩa Mác - Lênin" vốn thường gắn liền với các văn bản của Đảng Cộng sản.

"Tôi nghĩ Nghị quyết 68 là cải cách thiệt. Lần đầu tiên đọc nghị quyết này, tôi thấy rất ngạc nhiên vì không có Mác-Lênin mà nói về tư nhân, kinh doanh, đó là những lời mới, chưa hề thấy", Giáo sư Stephen B. Young, Giám đốc điều hành tổ chức Caux Round Table for Moral Capitalism, Mỹ nói với BBC.

Theo ông, văn bản này "có những chữ trong đó rất đặc biệt", chẳng hạn như |kinh tế tư nhân nước ta đã từng bước phát triển, nhưng vẫn đối mặt với nhiều rào cản" hay "quyền tài sản và quyền tự do kinh doanh chưa được bảo đảm đầy đủ".

Giáo sư Young, từng làm việc ở Việt Nam giai đoạn cuối những năm 60, đầu những năm 70, và là tác giả của cuốn sách Moral Capitalism: Reconciling Private Interest with the Public Good (Chủ nghĩa tư bản đạo đức: Hòa giải lợi ích cá nhân với lợi ích công) cho rằng vấn đề còn lại là ở khâu thực thi.

Thị trường đón nhận nghị quyết 68 với nhiều tín hiệu tích cực.

Chỉ hai ngày sau khi nghị định 68 được ban hành, một công ty tư nhân được thành lập, và lập tức gửi đề xuất đến chính phủ đề nghị đầu tư dự án đường sắt cao tốc Bắc - Nam, công trình trọng điểm quốc gia trị giá hơn 67 tỷ USD.

Công ty này đề xuất lo 20% vốn, vay nhà nước 49 tỷ USD không lãi suất trong 35 năm, được đầu tư 26 dự án bất động sản quanh các nhà ga, khai thác vận hành trong 99 năm…

Chưa đầy một tuần sau, Chính phủ họp và ba ngày sau đó Văn phòng Chính phủ ra thông báo giao công ty tư nhân này chịu trách nhiệm chủ trì, phối hợp với Bộ Xây dựng, Bộ Tài chính hoàn thiện hồ sơ phương án đầu tư.

Công ty đó là VinSpeed, thuộc sở hữu của ông Phạm Nhật Vượng, một tỷ phú đi lên từ bất động sản.

Tuy nhiên, những điều như thế lại khiến cho một số người tỏ ý hoài nghi.

"Khi xem vào chính sách cụ thể thì có vẻ như là việc dựa vào kinh tế tư nhân chỉ là cái khẩu hiệu, mà những chính sách thực tế là dựa vào những tập đoàn lớn, những tập đoàn này trước giờ phát triển là nhờ kinh doanh bất động sản chứ không phải là do họ tạo ra những sản phẩm có nhiều giá trị cho xã hội", giáo sư Vũ Tường từ Đại học Oregon, Mỹ nêu quan điểm.

Tư duy kinh tế 'Tolamnomics' hay củng cố quyền lực?

Hồi tháng Năm, The Economist, tờ báo chuyên về kinh tế nổi tiếng hàng đầu thế giới có trụ sở tại Anh, đã ra mắt ấn bản với trang bìa in hình ông Tô Lâm với hai ngôi sao trên mắt trên nền đỏ, gợi đến quốc kỳ Việt Nam, cùng dòng tít: Người đàn ông với một kế hoạch cho Việt Nam.

Ấn bản có bài viết mô tả ông Tô Lâm là một nhà lãnh đạo đầy tham vọng, người "nổi lên từ bộ máy an ninh" và "phải tự biến mình thành một nhà cải cách" để điều chỉnh mô hình kinh tế của đất nước và làm cho đất nước trở nên giàu có hơn.

Bài viết này đã khiến ấn bản của The Economist không được phát hành tại Việt Nam, và hàng loạt trang báo của Việt Nam sau khi đăng tin về sự kiện này đã phải gỡ bài sau đó.

Tờ báo của Anh viết rằng ông Tô Lâm nhận ra công thức phát triển của đất nước - thứ vốn được tạo ra vào những năm 1980 trong các cải cách đổi mới mở cửa nền kinh tế - sắp không còn hiệu quả nữa.

Dẫu vậy, tờ báo này gọi tuyên bố về những kỳ vọng đó là ''hào nhoáng''.

Vậy tư duy kinh tế của ông Tô Lâm, có thể tạm gọi là "Tolamnomics" là gì?

Theo giáo sư Young, "Tolamnomics" rõ ràng không phải là Economics của Mác-Lênin, không phải là cái Đổi Mới của của hai thập niên vừa rồi, và điều đó cho thấy rằng "quá khứ là quá khứ, mà bây giờ phải suy nghĩ cho tương lai".

"Sau Nghị quyết 68 thì chưa thấy những chi tiết, nhưng tôi nghĩ mục đích của Tolamnomics rất dễ hiểu, đó là làm sao cho Việt Nam trở thành một nước giàu, tự lực tự cường, không cần theo bất cứ cường quốc nào.

"Tôi để ý là chính ông Tô Lâm đã nói về tự lực tự cường mấy lần rồi. Mà nếu Việt Nam muốn tự lực tự cường thì phải có lực, trong đó lực kinh tế là rất quan trọng", ông Young nêu quan điểm.

Trong khi đó, tiến sĩ Thủy Nguyễn, chuyên gia về chính sách công và chính trị tại Đại học Oregon, Mỹ, nhận xét rằng ở giai đoạn này mới chỉ có những nét phác thảo về tư duy kinh tế của ông Tô Lâm, chưa phải là các chính sách hoàn chỉnh.

Bà đánh giá rằng cái gọi là tư duy kinh tế của ông Tô Lâm vẫn cần thời gian để kiểm chứng, "có lẽ ít nhất đến đầu năm 2026".

"Tuy nhiên, nếu phải dự đoán, thì đặc trưng của thời kỳ này có thể là quyền lực được tập trung ở cấp cao và cắt giảm thủ tục ở cấp cơ sở. Nếu lạc quan, chúng ta có thể hy vọng vào một nền quản lý hiệu quả hơn", bà nhận định.

Tuy nhiên, giáo sư Vũ Tường lại có cái nhìn không mấy lạc quan về chính sách kinh tế của ông Tô Lâm, cho rằng "không có cái gì gọi là Tolamnomics cả".

Chuyên gia này nói với BBC rằng ngoài một số điểm mà ông cho là mới như nhấn mạnh vai trò của kinh tế tư nhân, tháo gỡ các rào cản đầu tư công, phê chuẩn kế hoạch xây đường sắt cao tốc Bắc Nam hay tái khởi động điện hạt nhân... thì "chưa có gì thêm".

Thay vào đó, ông cho rằng có nhiều lý do để tin rằng những gì ông Tô Lâm đang làm chủ yếu nhằm củng cố quyền lực, chứ không phải là sự "thực tâm đổi mới".

Thứ nhất, theo Giáo sư Vũ Tường, thời điểm hiện tại là "tình thế không bắt buộc".

Ông kể rằng, vào thập niên 80 khi còn sống ở Sài Gòn, nạn đói ở Thanh Hóa khiến nhiều phụ nữ trẻ bồng con nhỏ phải bỏ làng đi vào Nam xin ăn. Họ thường gõ cửa nhà ông trong nhiều tuần trước khi nạn đói qua đi. Thời kỳ đó, ông cho rằng nếu không có Đổi Mới thì xã hội đã rơi vào cảnh chết đói, nhất là sau cải cách giá lương năm 1985 khiến lạm phát lên tới 700%.

"Khi đó, Đảng Cộng sản Việt Nam cũng chưa phải muốn đổi mới thực sự mà chỉ thừa nhận kinh tế thị trường chứ không muốn đổi mới chính trị. Nhưng bây giờ tình hình kinh tế xã hội không tuyệt vọng như thời Đổi Mới mà khác rất xa".

Lý do thứ hai, theo giáo sư Tường, là một người "cả đời làm nghề công an" như ông Tô Lâm vẫn thiếu tầm nhìn xa - yếu tố then chốt của đổi mới.

Tiến sĩ Thủy Nguyễn đồng tình với quan điểm rằng Tổng Bí thư Tô Lâm đang tập trung củng cố quyền lực, dẫn chứng rằng "một phần trọng tâm của chiến lược đó là bổ nhiệm các quan chức có xuất thân từ lực lượng công an".

Vì vậy, bà cho rằng tại thời điểm này, nền kinh tế Việt Nam có thể thay đổi theo cả hai hướng rất nhanh chóng.

"Một mặt, nếu ông Tô Lâm thực sự cam kết cải cách kinh tế và vượt qua tư tưởng giáo điều, thì cách tiếp cận này có thể giúp ông vượt qua sức ép từ các phe bảo thủ. Khi đó, đổi mới và đầu tư sẽ có cơ hội bén rễ.

"Mặt khác, nếu cam kết cải cách chỉ là hình thức và phục vụ củng cố quyền lực cá nhân, thì mô hình này có thể dẫn tới kiểm soát chặt chẽ nền kinh tế, bóp nghẹt đầu tư và đẩy Việt Nam trở lại môi trường khắt khe như những năm 1990", chuyên gia về chính sách công và chính trị đánh giá.

Khó khăn là gì?

Theo giới chuyên gia, việc chuyển hướng theo sang khu vực tư nhân của người đứng đầu Đảng Cộng sản Việt Nam sẽ đối mặt với trở ngại từ nhiều phía.

Đây có thể là một rủi ro chính trị đối với ông Tô Lâm, đặc biệt khi Đại hội lần thứ 14 của Đảng Cộng sản Việt Nam đang đến gần.

Theo giáo sư Vũ Tường, có thể vẫn có những phe phái, chẳng hạn như những người ủng hộ ông Võ Văn Thưởng, ông Vương Đình Huệ, ông Nguyễn Xuân Phúc hay bà Trương Thị Mai... "chưa đồng thuận" hay "tâm phục khẩu phục" với nhân vật quyền lực số một trong chính trường Việt Nam hiện nay.

Trong khi đó, tiến sĩ Thuỷ Nguyễn cho rằng một trong những thách thức căn bản trong hệ thống độc đảng, bất kể lãnh đạo có cam kết cải thiện kinh tế đến đâu, là khi nắm quyền quá lâu, "họ có thể dễ dàng bị mắc kẹt trong điểm mù và bị mắc kẹt trong giáo điều của hệ tư tưởng của chính họ".

"Những thách thức mà ông Tô Lâm đang đối mặt phức tạp hơn nhiều so với việc chỉ đơn thuần thừa nhận một nguyên tắc kinh tế đã được chứng minh, bao gồm điều chỉnh chính sách đối ngoại, quản lý các phe bảo thủ, thu hút nhân tài và tạo niềm tin thị trường", bà Thủy nói với BBC.

Theo bà Thủy, về mặt kinh tế, cải cách Đổi Mới khá đơn giản: để thị trường vận hành, cho phép người dân trao đổi tự nguyện, và nền kinh tế sẽ phát triển gần như một cách tự nhiên.

"Nói cách khác, Đổi Mới giống như dùng cái kéo để tự tháo dây trói tay mình. Còn thách thức của Tô Lâm là làm sao để có nhiều "bàn tay" - mỗi bàn tay đều muốn một phần lợi ích - cùng hợp tác vì mục tiêu chung", bà Thủy nói.

Nhưng chuyên gia này cũng lưu ý rằng, những lãnh đạo mới như ông Tô Lâm thường có góc nhìn rộng hơn và do đó, có nhiều lựa chọn hơn.

Theo BBC